Bron: La Gauche, nr. 48, 24 december 1965
Vertaling: Valeer Vantyghem
Opmerking: Inleiding van de vertaler - titel wat gewijzigd voor de duidelijkheid
HTML en contact: Adrien Verlee, voor het Marxists Internet Archive
Laatste bewerking: 28 januari 2010
Adolf Eichmann was tijdens WO II verantwoordelijk voor de deportatie van miljoenen joden en zigeuners naar de vernietigingskampen en aanwezig op de Wannseeconferentie waar de Endlösung op punt werd gesteld. Naar Argentinië gevlucht werd hij in 1960 door de Israëlische geheime dienst gekidnapt en naar Jeruzalem overgebracht waar hij werd berecht en ter dood veroordeeld. Over dit proces schreef de Duits-Joodse filosofe Hannah Arendt haar ophefmakende werk: ‘Eichmann te Jeruzalem. Banaliteit van het kwaad’.
De polemiek uitgelokt door het boek van Hannah Arendt zal nog niet direct gaan liggen. André Frankin heeft dus de lezers van La Gauche een dienst bewezen door hen eerlijk en openlijk in kennis te stellen van wat de thesissen zijn die deze Amerikaanse sociologe verdedigt betreffende het proces Eichmann. Dit verslag is echter weinig kritisch en het is dus nodig dat we wijzen op enkele zwakke punten van deze thesissen.
In een maatschappij verdeeld in klassen heeft de onvermijdelijke sociale discipline, nodig voor het overleven van elk soort samenleving, tot gevolg dat er welbepaalde vormen van dwang bestaan die binnen een instelling verenigd zijn, die de Staat wordt genoemd. Kan men dan stellen dat zodoende, het gehoorzamen aan wetten ‘potentieel’ de mogelijkheid tot gevolg heeft tot volkerenmoord, daar deze wetten wreed en onmenselijk kunnen zijn? Dit standpunt geeft geen antwoord op de vraag: ‘Hoe is het mogelijk geweest?’ Want het gaat aan het echte probleem voorbij. Wat er specifiek is aan het fascisme, is precies het feit dat het bevelen geeft die zonder voorgaande waren en niks gemeen hadden met de bevelen gegeven door de moderne geïndustrialiseerde staten onder omstandigheden waarin die normaal functioneren.
Nu zien we goed waar het sofisme van Hannah Arendt de bovenhand haalt. Ze wil het geval Eichmann ‘banaliseren’ en stelt het voor als zijnde de zaak van een gewone functionaris die graag zijn oversten behaagt door hen blind te gehoorzamen. Er wordt abstractie gemaakt van alles waarin deze gehoorzaamheid specifiek en verschillend is van de gehoorzaamheid die verlangd wordt onder een andere Staat. Verlangen van een ambtenaar van een Belgisch, Amerikaans of Sovjet ministerie dat hij een decreet uitwerkt volgens het welke er 10.000 kinderen van jonge leeftijd moeten worden gedood, allen zullen ze hun afschuw uitschreeuwen, zonder dat het daarom hoogvliegers in intelligentie zijn.
Waarom zullen ze op die manier reageren? Omdat de samenleving zo geleed is dat ze hen duizenden mogelijkheden verschaft om tegen deze onmenselijke maatregel in te gaan. Omdat ze weten dat er niet enkel duizenden medeburgers zullen zijn, maar ook nog machtige instellingen, partijen, vakbonden, de meest diverse verenigingen, Kerken, de pers, radio, die hun verzet zullen steunen. Omdat met andere woorden, dit bevel geen enkele kans maakt om in praktijk te worden gebracht.
Het sociale probleem dat aan de basis ligt van het fascisme is precies te weten te komen hoe functionarissen die normaal behept zijn met een minimum aan begrip over goed en kwaad van dit begrip abstractie hebben kunnen maken om zulke wrede bevelen uit te voeren. Wij zeggen: functionarissen en niet ‘Duitse functionarissen’, want er kan gemakkelijk aangetoond worden dat er in de meeste van de bezette landen mensen waren, bereid om met dezelfde menselijke gestrengheid opdrachten uit te voeren als deze eigen aan de Duitse functionarissen.
Welke waren de redenen waardoor mensen ertoe werden gebracht om op een ongeziene wijze afstand te doen van hun moreel en kritisch oordeel, zoiets dienen we op te helderen. En het antwoord komt hen die de natuur van het fascisme begrijpen, heel bekend voor: ontmanteling en het fysisch vernietigen van ieder belangrijk centrum waar weerstand kan worden geboden, in de eerste plaats de arbeiderspartijen en de vakbonden; het uitschakelen van iedere wettelijke oppositie; het atomiseren van de arbeiders en de non conformistische intellectuelen; een bewind van terreur en verklikking; wanhoop en een gebrek aan politieke perspectieven; gedwongen inlijving en indoctrinatie van heel de bevolking; een algemeen verbreide angst; kinderen die systematisch worden opgeleid om hun kinderen te verklikken; enz., enz.
In dergelijke omstandigheden wordt iedere weigering om te gehoorzamen een geïsoleerde daad van politieke revolte tegen de almachtige Staat die bijna zeker de ergste mishandeling tot gevolg zal hebben, zelfs de dood. In Duitsland waren er duizenden mannen en vrouwen bereid dit risico te lopen; de grote meerderheid heeft deze moed niet gehad. Wij twijfelen sterk of in gelijke omstandigheden in andere landen hun aantal grondig zou verschillen.
Hoe kon een dergelijke Staat er komen? De wezenlijke verantwoordelijkheid ligt bij de grote trusts en de monopolies, die aan Hitler de macht hebben gegeven om de arbeidersorganisaties te vernietigen en de Duitse economie ‘weer gezond te maken’ ten koste van de arbeiders.
Maar wat betekent Eichmann binnen dit alles? Eichmann heeft geen enkel excuus. Hij was geen passieve uitvoerder of slachtoffer van het nazisme. Hij is een van de belangrijkste bewerkers geweest van de dictatuur. Hij heeft niet het recht zich te verstoppen achter het argument dat hij ‘gehoorzaamde’. Want hij heeft weloverwogen gekozen voor een systeem van overheersing dat al heel vlug zijn minachting voor de mens nadrukkelijk verkondigde alsook de bedoeling om de heerschappij van het Duitse imperialisme over heel Europa te vestigen, zonodig door volledige volkeren uit te roeien. Duizenden Duitse functionarissen, zelfs lid van de partij, hadden kunnen weigeren om onder die omstandigheden binnen de SS carrière te maken. Eichmann echter had gekozen voor een carrière van beul. Dit is het waar zijn misdaad echt begonnen is.
Wanneer Eichmann zegt dat niemand hem gezegd heeft om niet aan de wrede bevelen te gehoorzamen, dan liegt hij schaamteloos en Hannah Arendt is wel heel lichtzinnig als ze deze leugen niet aanklaagt. Duitse weerstanders hebben in volle oorlog honderdduizenden vlugschriften verspreid die hun volk opriepen om niet te gehoorzamen aan deze onmenselijke bevelen. Als één van de chefs van de Reichsicherheitshauptambt heeft Eichmann een groot aantal van deze vlugschriften gezien. Hij is tot het besluit gekomen dat deze moedige weerstanders moesten aangehouden worden, gemarteld en terechtgesteld en geenszins dat hij zijn geweten moest peilen. We zien niet goed hoe mensen die ter goeder trouw zijn deze erbarmelijke uitvlucht van een beul kunnen aanvaarden die pas zijn hoogmoed en zijn zelfvertrouwen is verloren op het ogenblik dat hij zijn macht was kwijt geraakt om mensen te terroriseren en met fysieke kracht de gewetens te doden.
Wanneer men het atomiseren van individuen tegenover het terreurapparaat van de nazi’s maar voor een moment had kunnen te boven komen door de rol die nog solide instellingen hadden kunnen spelen dan waren de krachtsverhoudingen ingrijpend gewijzigd geweest. Het ware voldoende geweest dat de Kerk in heel Duitsland van op de kansel haar verzet had geproclameerd tegen de moorden op zwakzinnigen en geesteszieken – die honderdduizenden doden hadden gemaakt nog voor de eerste Jood was vergast – opdat Hitler zich verplicht had gezien een stap terug te zetten. Het feit dat deze proclamatie niet voorgelezen is in alle kerken[1] (ongetwijfeld uit schrik het Oostfront te ontwrichten, het ‘schild tegen het bolsjewisme’), weegt zwaar door in de verantwoordelijkheid van de meest monsterlijke misdaden van de XXe eeuw ...
_______________
[1] De stelling van Hannah Arendt volgens dewelke ‘alle Duitsers het wisten’ is vanzelfsprekend een absurd standpunt en kan enkel gesteund zijn op geïsoleerde getuigenissen waarvan ze enkel afstand neemt voor een misleidende extrapolatie.