Dialectiek

(Het ontwikkelen van het algemene karakter van de dialectiek als een wetenschap van de samenhang, in tegenstelling tot de metafysica.)

Het is dus de geschiedenis van de natuur en van de menselijke maatschappij waaruit de wetten van de dialectiek zijn geabstraheerd. Ze zijn niets anders dan de meest algemene wetten van deze twee fasen van de historische ontwikkeling en van het denken zelf.

En inderdaad kunnen ze in grote lijnen worden teruggebracht tot drie:
de wet van verandering van kwantiteit in kwaliteit en omgekeerd;
de wet van de eenheid van de tegenstellingen;
de wet van negatie van de negatie.

Alle drie zijn ze door Hegel op zijn idealistische wijze ontwikkeld als loutere denkwetten: de eerste, in het eerste deel van zijn Logica, in de leer van het zijn; de tweede omvat geheel het tweede en veruit het belangrijkste deel van zijn Logica, de leer van de essentie; tot slot de derde als de basiswet voor de constructie van het hele systeem. De fout ligt in het feit dat deze wetten aan de natuur en de geschiedenis worden opgedrongen als wetten van het denken, en er niet uit worden afgeleid. Daaruit ontstaat dan de hele geforceerde en vaak vreselijke constructie: de wereld wordt geacht zich al dan niet te ordenen volgens een denksysteem, dat zelf weer slechts het product is van een bepaalde fase in de ontwikkeling van het menselijke denken. Als we de zaak omdraaien, wordt alles eenvoudig en worden de dialectische wetten, die er in de idealistische filosofie uiterst mysterieus uitzien, meteen eenvoudig en helder als daglicht.

Wie zijn Hegel overigens maar tot op zekere hoogte kent, zal ook weten dat Hegel op honderden plaatsen de meest opvallende individuele bewijzen van de dialectische wetten uit de natuur en de geschiedenis weet te geven.

Het gaat hier niet om een handboek van de dialectiek te schrijven, maar alleen om te bewijzen dat de dialectische wetten echte ontwikkelingswetten van de natuur zijn, d.w.z. dat ze ook geldig zijn voor theoretisch natuuronderzoek. Daarom kunnen we niet ingaan op de innerlijke samenhang van deze wetten met elkaar.

1. De wet van verandering van kwantiteit in kwaliteit en omgekeerd. We kunnen dit voor ons doel uitdrukken in de zin dat in de natuur, op een manier die voor elk afzonderlijk geval precies wordt bepaald, kwalitatieve veranderingen alleen kunnen plaatsvinden door de kwantitatieve toevoeging of kwantitatieve onttrekking van materie of beweging (de zogenaamde energie).

Alle kwalitatieve verschillen in de natuur berusten op verschillen in chemische samenstelling of op verschillende hoeveelheden of vormen van beweging (energie) of, zoals bijna altijd het geval is, op beide. Het is dus onmogelijk om de kwaliteit van een lichaam te veranderen zonder optellen of aftrekken van materie of beweging, d.w.z. zonder kwantitatieve verandering van het betreffende lichaam. In deze vorm lijkt het mysterieuze principe van Hegel dus niet alleen heel rationeel, maar zelfs vrij duidelijk.

Het is nauwelijks nodig om erop te wijzen dat ook de verschillende allotrope en geaggregeerde toestanden van de lichamen gebaseerd zijn op verschillende moleculaire groeperingen, op grotere of kleinere hoeveelheden beweging, verbonden aan de lichamen.

Maar wat is het standpunt ten aanzien van de verandering van de bewegingsvorm, de zogenaamde energie? Als we warmte veranderen in mechanische beweging of omgekeerd, wordt de kwaliteit dan niet veranderd terwijl de kwantiteit gelijk blijft? Dat klopt. Maar het is met de verandering van de vorm van beweging zoals met de ondeugden van Heine: iedereen kan op zich deugdzaam zijn, maar altijd zijn er twee nodig voor een ondeugd. Verandering van vorm van beweging is altijd een proces dat plaatsvindt tussen minstens twee lichamen, waarvan de ene een bepaalde kwantiteit van beweging van de ene kwaliteit (bv. warmte) verliest, terwijl de andere een overeenkomstige kwantiteit van beweging van een andere kwaliteit (mechanische beweging, elektriciteit, chemische ontleding) krijgt. Kwantiteit en kwaliteit komen hier dus onderling overeen. Tot nu toe is het niet mogelijk gebleken om beweging van de ene vorm om te zetten in een andere, binnen een enkel geïsoleerd lichaam.

In eerste instantie hebben we het hier alleen over levenloze lichamen; dezelfde wet geldt voor levende lichamen, maar het gebeurt onder zeer gecompliceerde omstandigheden, en kwantitatief meten is voor ons vandaag de dag vaak nog steeds onmogelijk.

Als we ons een levenloos lichaam voorstellen dat verdeeld is in kleinere en kleinere delen, treedt er in eerste instantie geen kwalitatieve verandering op. Maar dit heeft zijn grens: als we erin slagen om, zoals bij verdamping, de afzonderlijke moleculen in een vrije toestand te krijgen, dan kunnen we ze meestal verder verdelen, maar alleen met een volledige kwaliteitsverandering. Het molecuul wordt ontleed in zijn afzonderlijke atomen, die heel andere eigenschappen hebben dan die van het molecuul. Met moleculen die uit verschillende chemische elementen zijn samengesteld, wordt het samengestelde molecuul vervangen door atomen of moleculen van deze elementen zelf; met elementaire moleculen verschijnen vrije atomen, die een heel ander kwalitatief effect hebben: de vrije atomen van de aangemaakte zuurstof bereiken gemakkelijk wat de in de molecule gebonden atmosferische atomen nooit kunnen bereiken.

Maar ook de molecule is kwalitatief anders dan de lichaamsmassa waartoe het behoort. Het kan onafhankelijke bewegingen maken, terwijl het blijkbaar in rust is, bv. thermische oscillaties; het kan veranderingen in positie en relatie met naburige moleculen bemiddelen, het lichaam in een andere allotrope of geaggregeerde toestand brengen, enz.

We zien dus dat de zuiver kwantitatieve deling een limiet heeft, waarbij het een kwalitatief verschil wordt: de massa bestaat alleen uit moleculen, maar het is iets wezenlijk anders dan het molecuul, net zoals dit laatste anders is dan het atoom. Het is dit verschil waarop de scheiding van de mechanica, als de wetenschap van de hemelse en aardse massa, van de fysica, als de mechanica van de moleculen, en de chemie, als de fysica van de atomen, is gebaseerd.

Er zijn geen kwaliteiten in de mechanica, hooguit toestanden als evenwicht, beweging, potentiële energie, die allemaal gebaseerd zijn op een meetbare overdracht van beweging en zelf kwantitatief uit te drukken zijn. Voor zover hier sprake is van een kwalitatieve verandering, wordt deze dus veroorzaakt door een kwantitatieve overeenkomstige verandering.

In de fysica worden lichamen behandeld als chemisch onveranderlijk of indifferent; we hebben te maken met de veranderingen in hun moleculaire toestand en met verandering in de vorm van de beweging, die in alle gevallen, in ieder geval bij één van de twee zijden, de moleculen in het spel brengt. Hier is elke verandering een omslag van kwantiteit naar kwaliteit, een gevolg van een kwantitatieve verandering in de hoeveelheid beweging van welke vorm dan ook die inherent is aan of verbonden met het lichaam.

“Zo is de temperatuur van het water in eerste instantie indifferent ten opzichte van de druppelende vloeistof; maar als de temperatuur van het vloeibare water stijgt of daalt, ontstaat er een punt waarop deze cohesie verandert en het water wordt omgevormd tot enerzijds stoom en anderzijds ijs.” (Hegel, Encyclopedie, Gesamtausg., VI, p. 217.)

Op dezelfde wijze is er een bepaalde minimale stroomsterkte nodig om de platinadraad van een elektrische gloeilamp te laten gloeien; en elk metaal heeft zijn temperatuur van gloeien en smeltwarmte, elke vloeistof zijn vries- en kookpunt bij een bepaalde druk – voor zover onze middelen ons in staat stellen de vereiste temperatuur te bereiken; tenslotte heeft ook elk gas zijn kritisch punt waarop het vloeibaar kan worden gemaakt door druk en afkoeling. Kortom, de zogenaamde fysische constanten zijn voor het grootste deel niets anders dan aanduidingen van knooppunten waar de kwantitatieve optelling of aftrekking van de beweging een kwalitatieve verandering{1} in de toestand van het betreffende lichaam teweegbrengt, waarbij dus de kwantiteit wordt omgezet in kwaliteit.

De tak waar de door Hegel ontdekte natuurwet haar grootste triomfen viert, is die van de chemie. De chemie kan worden omschreven als de wetenschap van de kwalitatieve veranderingen van lichamen als gevolg van een gewijzigde kwantitatieve samenstelling. Dit was Hegel zelf al bekend (Logica, Gesamtausg, III, p. 488). Zoals zuurstof: als drie atomen zich verenigen om een molecuul te vormen, in plaats van de gebruikelijke twee, hebben we ozon, een lichaam dat zeer zeker verschilt door geur en effect van de gewone zuurstof. Ook hier kan men verschillende verhoudingen aannemen waarin zuurstof zich met stikstof of zwavel verenigt, die elk een stof produceren die kwalitatief verschilt van de andere! Hoe verschillend is het lachgas (stikstofmonoxide N₂O) van salpeterzuuranhydride (distikstofpentoxide, N₂O₅)! Het eerste is een gas, het tweede bij gewone temperaturen een vaste kristallijne stof. En toch is het hele verschil in samenstelling dat het tweede vijf keer zoveel zuurstof bevat als het eerste, en tussen de twee zijn er nog drie andere stikstofoxiden (NO, N₂O₃, NO₂), die elk kwalitatief verschillend zijn van de eerste twee en van elkaar.

Dit is nog opvallender in de homologe reeks van koolstofverbindingen, namelijk de eenvoudigere koolwaterstoffen. Van de normale paraffines is het laagste methaan, CH₄; hier zijn de vier verbindingen van het koolstofatoom verzadigd met vier waterstofatomen. De tweede, ethaan, C₂H₆, heeft twee koolstofatomen die met elkaar verbonden zijn en de zes vrije verbindingen zijn verzadigd met zes waterstofatomen. En zo gaat het verder, met C₃H₈, C₄H₁₀, enz., volgens de algebraïsche formule C_nH_2n+2, zodat door toevoeging van CH₂ een lichaam wordt gevormd dat kwalitatief verschilt van het voorgaande. De drie laagste leden van de reeks zijn gassen, de hoogst bekende, hexadecaan, C₁₆H₃₄, is een vast lichaam met een kookpunt van 287º C. Precies hetzelfde geldt voor de reeks primaire alcoholen met formule C_nH_2n+20, afgeleid (theoretisch) van de paraffines, en de reeks monobasische vetzuren (formule C_nH_2nO₂). Het kwalitatieve verschil dat de kwantitatieve toevoeging van C₃H₆ kan geven, blijkt uit de ervaring wanneer we C₂H₆O ethylalcohol in een drinkbare vorm consumeren zonder toevoeging van andere alcoholen, en wanneer we dezelfde ethylalcohol een andere keer consumeren, maar met een kleine toevoeging van C₅H₁₂O amylalcohol, wat het hoofdbestanddeel is van de infame foezelolie. Ons hoofd zal zich daar de volgende ochtend zeker, nadelig, van bewust zijn; zodat men zelfs zou kunnen zeggen dat de roes en daarna de kater ook een hoeveelheid is die is omgezet in kwaliteit, aan de ene kant van ethylalcohol, aan de andere kant van deze toegevoegde C₃H₆.

In deze reeks komen we de hegeliaanse wet in een andere vorm tegen. De lagere leden staan slechts één onderlinge regeling van de atomen toe. Wanneer echter het aantal atomen dat samengevoegd is tot een molecuul een bepaalde grootte bereikt, kan de groepering van atomen in het molecuul op verschillende manieren plaatsvinden; zo kunnen er twee of meer isomere lichamen voorkomen die hetzelfde aantal atomen C, H, O in het molecuul hebben, maar nog steeds kwalitatief verschillend zijn. We kunnen zelfs berekenen hoeveel van dergelijke isomeren mogelijk zijn voor elk lid van de reeks. Bijvoorbeeld, in de paraffinereeks voor C₄H₁₀ twee, voor C₆H₁₂ drie; onder de hogere leden stijgt het aantal mogelijke isomeren zeer snel. Het is dus opnieuw het kwantitatieve aantal atomen in het molecuul dat de mogelijkheid bepaalt en, voor zover bewezen, het werkelijke bestaan van zulke kwalitatief verschillende isomeren.

Meer zelfs. Uit de analogie van de ons bekende lichamen in elk van deze reeksen kunnen we conclusies trekken over de fysische eigenschappen van nog onbekende leden van de reeks en kunnen we, althans voor de leden die volgen op de bekende, deze eigenschappen, het kookpunt, enz. met grote zekerheid voorspellen.

Tot slot is de hegeliaanse wet echter niet alleen van toepassing op de samengevoegde delen, maar ook op de chemische elementen zelf. We weten nu

“dat de chemische eigenschappen van de elementen een periodieke functie zijn van de atoomgewichten” (Roscoe-Schorlemmer, Ausführliches Lehrbuch der Chemie, II, p. 823)

en dat hun kwaliteit dus wordt bepaald door het atoomgewicht. En de test hiervan is op briljante wijze uitgevoerd. Mendeleyev bewees dat er verschillende hiaten zijn in de reeksen van verwante elementen gerangschikt volgens atoomgewicht, wat erop wees dat er nog nieuwe elementen te ontdekken zijn. Een van deze onbekende elementen, dat hij eka-aluminium noemde, omdat het volgt in de reeks die begint met aluminium, daarvan beschreef hij van tevoren de algemene chemische eigenschappen en voorspelde het specifieke atoomgewicht en het atoomvolume bij benadering. Een paar jaar later ontdekte Lecoq de Boisbaudran dit element daadwerkelijk, en de voorspellingen van Mendeleyev bevatten slechts zeer kleine afwijkingen. Eka-aluminium werd gerealiseerd in gallium (ibid., p. 828). Door de – onbewuste – toepassing van Hegels wet van de omzetting van kwantiteit in kwaliteit, bereikte Mendeleyev een wetenschappelijke prestatie die op één lijn te stellen is met die van Leverrier, met het berekenen van de baan van de nog onbekende planeet Neptunus.

In de biologie, net als in de geschiedenis van de menselijke samenleving, geldt dezelfde wet bij elke stap, maar we staan hier liever stil bij voorbeelden uit de exacte wetenschappen, omdat hier de grootheden nauwkeurig meet- en traceerbaar zijn.

Waarschijnlijk zullen dezelfde heren die tot nu toe de omzetting van kwantiteit in kwaliteit als mystiek en onbegrijpelijk transcendentalisme hebben afgekeurd, nu verklaren dat het inderdaad iets heel vanzelfsprekends, triviaals en alledaags is, dat ze al lang toepassen en dus niets nieuws hebben geleerd.

Maar om voor het eerst in zijn algemeen geldende vorm een algemene ontwikkelingswet van de natuur, de maatschappij en het denken te hebben geformuleerd, zal altijd een daad van historisch belang blijven. En als deze heren er jarenlang voor hebben gezorgd dat kwantiteit en kwaliteit in elkaar zijn veranderd, zonder te weten wat ze hebben gedaan, dan zullen ze zich moeten troosten met Moliere’s Monsieur Jourdain die zijn hele leven proza heeft gesproken zonder er ook maar het minste vermoeden van te hebben.

_______________
{1} Het woord “verandering” is in het manuscript doorstreept.