Првпат објавено: Michael Parenti, Friendly Feudalism: The Tibet Myth., New Political Science, Volume 25, 2003 - Issue 4;
Превод (од англиски): Томислав Захов
Онлајн верзија: март 2025
Покрај крвавиот пејзаж на религиозниот конфликт, постои искуство на внатрешен мир и утеха што го ветува секоја религија, особено будизмот. За разлика од нетолерантното дивјаштво на другите религии, будизмот не е ниту фанатичен ниту догматичен – така велат неговите приврзаници. За многумина од нив будизмот е помалку теологија, а повеќе медитативна и научна дисциплина наменета да промовира внатрешна хармонија и просветлување додека не` насочува кон патот на правилното живеење. Општо земено, духовниот фокус не е само на себе, туку и на благосостојбата на другите. Човек се обидува да ги остави настрана егоистичките стремежи и да стекне подлабоко разбирање за својата поврзаност со сите луѓе и работите. „Социјално ангажираниот будизам“ се обидува да го спои индивидуалното ослободување со одговорното општествено дејствување со цел да изгради просветлено општество.
Со еден поглед на историјата, сепак, ќе откриеме дека не сите многубројни и широко различни форми на будизам биле ослободени од идеолошки фанатизам, ниту пак од насилните и експлоататорските определби коишто се толку карактеристични за другите религии. Во Шри Ланка постои легендарна и речиси света запишана историја за триумфалните битки што ги воделе будистичките кралеви од минатото. Во текот на дваесеттиот век, будистите жестоко се судрија едни со други како и со небудисти во Тајланд, Бурма, Кореја, Јапонија, Индија и на други места. Во Шри Ланка, вооружените битки меѓу будистичките синхалци и хиндуистичките Тамили однесоа многу животи на двете страни. Во 1998 година, американскиот Стејт департмент наведе триесет од најнасилните и најопасните екстремистички групи во светот. Над половина од нив биле религиозни, особено муслимани, Евреи и будисти.[1]
Во Јужна Кореја, во 1998 година, илјадници монаси од будистичкиот ред Чоге се бореа меѓу себе со тупаници, камења, огнени бомби и палки, во жестоки битки што траеја со недели. Тие се бореа за контрола над редот, најголемиот во Јужна Кореја, со годишен буџет од 9,2 милиони долари, имотот вреден милиони долари и привилегијата да назначат 1700 монаси во различни канцеларии. Во тепачките беа оштетени главните будистички светилишта и беа повредени десетици монаси, од кои некои сериозно. Се чинеше дека корејската јавност ги презира двете фракции, чувствувајќи дека без разлика која страна ќе ја преземе контролата, „ќе ги искористи донациите на верниците за луксузни куќи и скапи автомобили“.[2]
Како и со секоја религија, расправиите помеѓу или внатре во будистичките секти честопати се поттикнати од материјалната корупција и личните недостатоци на раководството. На пример, во Нагано, Јапонија, во Ѕенкоѕи, престижниот комплекс на храмови што е домаќин на будистички секти повеќе од 1400 години, избувна „гадна битка“ помеѓу главниот свештеник Комацу и Тачу, група храмови номинално под водство на главниот свештеник. Монасите од групата Тачу го обвинија Комацу дека продавал списи и цртежи под името на храмот за лична корист. Тие, исто така, беа згрозени од зачестеноста со која тој беше виден во женско друштво. Комацу за возврат се обиде да ги изолира и казни монасите кои беа критички настроени кон неговото водство. Конфликтот траеше пет години и стигна до судовите.[3]
Но, што е со тибетскиот будизам? Зарем тој не е исклучок од овој вид на расправии? А што е со општеството што тој помогна да се создаде? Многу будисти тврдат дека, пред кинеската репресија во 1959 година, стариот Тибет бил духовно ориентирано царство ослободено од егоистичкиот начин на живот, празниот материјализам и расипувачките пороци кои царуваат во модерното индустријализирано општество. Западните медиуми, туристичките книги, романите и холивудските филмови ја прикажаа тибетската теократија како вистински Шангри-Ла. Самиот Далај Лама изјави дека „проширеното влијание на будизмот“ во Тибет, „среде широкo отворенитe простори на недопрена средина резултирало во општество посветено на мирот и хармонијата. Уживавме во слободата и задоволството.“[4]
Читањето на историјата на Тибет сугерира малку поинаква слика. „Религиозните конфликти беа вообичаени во стариот Тибет“, пишува еден западен будистички практикант. „Историјата ја демантира сликата на Шангри-Ла на тибетските лами и нивните следбеници кои живеат заедно во меѓусебна толеранција и ненасилна добра волја. Навистина, ситуацијата беше сосема поинаква. Стариот Тибет многу повеќе наликуваше на Европа за време на религиозните војни на Контрареформацијата.“[5] Во тринаесеттиот век, императорот Кублај Хан го создаде првиот Голем Лама, кој требаше да претседава со сите други лами, како што може да претседава папата со своите епископи. Неколку векови подоцна, императорот на Кина испрати војска во Тибет за да го поддржи Големиот Лама, амбициозен 25-годишен човек, кој потоа си ја доделил титулата Далај (океански) Лама, владетел на целиот Тибет.
Неговите две претходни „инкарнации“ на лама потоа беа ретроактивно признати како негови претходници, со што го трансформираа 1-виот Далај Лама во третиот Далај Лама. Овој прв (или трет) Далај Лама запленил манастири кои не припаѓале на неговата секта и се верува дека ги уништил будистичките списи кои се косат со неговото тврдење за божество. Далај Лама кој го наследи водел екстравагантен живот, уживајќи во многу љубовници, забава со пријателите и однесувајќи се на други начини кои се сметаат за несоодветни за инкарнирано божество. За овие престапи тој беше убиен од неговите свештеници. Во рок од 170 години, и покрај нивниот признат божествен статус, петмина Далај Лами биле убиени од своите првосвештеници или други дворјани.[6]
Стотици години, соперничките тибетски будистички секти беа вклучени во жестоки насилни судири и егзекуции по кратка постапка. Во 1660 година, 5-тиот Далај Лама се соочил со бунт во провинцијата Цанг, упориштето на ривалската секта Кагју со нејзиниот висок лама познат како Кармапа. Петтиот Далај Лама повика на остра одмазда против бунтовниците, заповедувајќи `и на монголската војска да ги уништи машките и женските редови, а исто така и потомството „како јајца скршени од карпи... Накратко, уништете ги сите нивни траги, дури и нивните имиња.“[7]
Во 1792 година, многу манастири на Кагју биле конфискувани и нивните монаси биле насилно преобратени во сектата Гелуг (признаена автономна секта на Далај Лама). Училиштето на Гелуг, познато и како „Жолти капи“, покажа малку толеранција или подготвеност да ги меша своите учења со другите будистички секти. Според зборовите на една од нивните традиционални молитви: „Пофалба на тебе, насилен боже на учењата на Жолтата шапка/кој се сведува на честички прашина/ големи битија, високи службеници и обични луѓе/ кои ја загадуваат и корумпираат доктрината на Гелуг.“[8] Мемоарите на еден тибетски генерал од осумнаесеттиот век ги прикажуваат сите верски конфликти меѓу будистичките и верските крвави судири како секташки битки.[9] Оваа мрачна историја останува во голема мера игнорирана од денешните следбеници на тибетскиот будизам на Запад.
Религиите имале блиски врски не само со насилството туку и со економската експлоатација. Навистина, често е тоа економската експлоатација која го наложува насилството. Таков беше случајот со тибетската теократија. Сè до 1959 година, кога Далај Лама последен пат претседаваше со Тибет, поголемиот дел од обработливото земјиште сè уште беше организирано во имоти на кои работеа закрепостени селани. Овие имоти биле во сопственост на две општествени групи: богатите секуларни земјопоседници и богатите теократски лами. Дури и еден писател сочувствителен со стариот поредок изјавува дека „голем дел од недвижниот имот им припаѓал на манастирите, а повеќето од нив собрале големо богатство“. Голем дел од богатството било акумулирано „преку активно учество во трговија и позајмување пари“.[10]
Со своите 185 имоти, 25.000 закрепостени селани, 300 големи пасишта и 16.000 пастири, манастирот Дрепунг бил еден од најголемите земјопоседници во светот. Богатството на манастирите било во рацете на мал број високи лами. Повеќето обични монаси живееле скромно и немале директен пристап до големото богатство. Самиот Далај Лама „живеел во раскош во палатата Потала со 1000 соби и 14 ката“.[11]
Секуларните лидери исто така живееле богато. Истакнат пример беше врховниот командант на тибетската армија, член на кабинетот на Далај Лама, кој поседувал 4000 квадратни километри земја и 3500 закрепостени селани.[12] Стариот Тибет беше погрешно претставен од некои западни обожаватели како „нација на која не `и требаше полициска сила, бидејќи нејзиниот народ доброволно ги почитуваше законите на кармата.“[13] Всушност, таа имаше професионална војска, иако мала, која служеше главно како жандармерија за земјопоседниците да го одржуваат редот, да го заштитат својот имот и да ги ловат закрепостените селани кои избегале.
Младите тибетански момчиња редовно ги земале од нивните селански семејства и ги носеле во манастирите за да ги обучуваат за монаси. Штом биле однесени таму, тие биле задржани доживотно. Монахот Таши-Церинг известува дека било вообичаено децата на селаните да бидат сексуално малтретирани во манастирите. Самиот тој бил жртва на постојано силување, од неговата деветта година.[14] Монашкиот сталеж, исто така, регрутираше деца на доживотно ропство како слуги, танцувачи и војници.
Во стариот Тибет имало мал број земјоделци кои егзистираа како еден вид слободно селанство, а можеби и уште 10.000 луѓе кои ги сочинуваа семејствата од „средната класа“ на трговци, дуќанџии и мали трговци. Илјадници други беа питачи. Имало и робови, обично домашни слуги, кои не поседуваа ништо. Нивното потомство се раѓало во ропство.[15] Мнозинството од селското население биле закрепостени селани. Третирани малку подобро од робовите, закрепостените селани биле без школување или здравствена заштита. Тие морале доживотно да ја работат земјата на господарот – или земјата на манастирот – без плата, да ги поправаат домовите на господарот, да ги транспортираат неговите посеви и да ги собираат неговите огревни дрва. Исто така, од нив се очекувало да обезбедат превоз на животни и превоз на повик.[16] Нивните господари им кажувале какви култури да одгледуваат и кои животни да ги одгледуваат. Тие не можеле да се венчаваат без согласност на својот господар или лама. И тие лесно можеле да бидат одвоени од своите семејства доколку нивните сопственици требало да ги изнајмат за работа на далечна локација.[17]
Како и во системот на наемен труд и за разлика од ропството, господарите немаа одговорност за издржувањето на закрепостениот селанец и немаа директен интерес за неговиот опстанок како скапо парче имот. Закрепостените селани мораа сами да се издржуваат. Сепак, како и во робовладетелскиот систем, тие беа врзани за нивните господари, гарантирајќи постојана работна сила која не можеше ниту да се организира, ниту да штрајкува, ниту слободно да заминува како работниците во капитализам. Господарите го имаа најдоброто од двата света.
Една 22-годишна жена, која и самата е избегана закрепостена селанка, известува: „Убавите закрепостени девојки обично ги земаше сопственикот како куќни слугинки и ги користеше како што сака“; тие „беа само робови без права“.[18] На слугите им била потребна дозвола да одат каде било. Сопствениците на земјиштето имале законски овластувања да ги фатат оние што се обиделе да побегнат. Еден 24-годишен бегалец ја поздравил кинеската интервенција како „ослободување“. Тој сведочеше дека под крепосништво бил подложен на непрестајна мака, глад и студ. По неговото трето неуспешно бегство, тој бил безмилосно претепан од луѓето на газдата додека не прокрварил од носот и устата. Потоа му истуриле алкохол и сода на раните за да ја зголемат болката, тврди тој.[19]
Закрепостените селани се оданочуваа за венчавка, се оданочуваа за раѓањето на секое дете и за секоја смрт во семејството. Тие биле оданочувани за садење дрво во нивниот двор и за чување животни. Тие биле оданочувани за религиозни фестивали и за јавно играње и свирење на тапани, за испраќање во затвор и за ослободување. Оние што не можеле да најдат работа биле оданочувани за невработеност, а ако патувале во друго село во потрага по работа, плаќале такса за премин. Кога не можеле да платат, манастирите им позајмуваа пари со камата од 20 до 50 проценти. Некои долгови биле пренесувани од татко на син на внук. Должниците кои не можеле да ги подмират своите долгови ризикувале да завршат во ропство.[20]
Религиозните учења на теократијата го поткрепуваа нејзиниот класен поредок. Сиромашните и измачените биле учени дека сами си ги предизвикале своите неволји поради лошите начини на живеење во претходните животи. Оттука, тие мораа да ја прифатат бедата на своето актуелно постоење како кармичко помирување и во исчекување дека нивната среќа ќе се подобри во нивниот следен живот. Богатите и моќните ја третираа својата добра судбина како награда и опиплив доказ за добрината во минатите и сегашните животи.
Тибетските закрепостени селани беа нешто повеќе од суеверни жртви, слепи за сопственото угнетување. Како што видовме, некои избегале; други отворено се спротивставувале, понекогаш трпејќи страшни последици. Во феудалниот Тибет, мачењето и осакатувањето – вклучително и издлабување на очите, вадење јазици, пресекување на тетивите и ампутација – беа фаворизирани казни што им се нанесуваа на крадците и на закрепостените селани кои се обиделе да побегнат или пружеле отпор. Патувајќи низ Тибет во 1960-тите, Стјуарт и Рома Гелдер интервјуирале поранешен закрепостен селанец, Церех Ванг Туеи, кој украл две овци кои му припаѓале на еден манастир. За ова му ги извадиле двете очи и му ја осакатиле раката доживотно. Тој објаснува дека повеќе не е будист: „Кога светиот лама им рече да ме ослепат, се уверив дека нема добро во религијата.“[21] Бидејќи одземањето човечки живот беше против будистичките учења, некои престапници биле жестоко камшикувани, а потоа „препуштени на Бога“ во студената ноќ да умрат. „Споредбата меѓу Тибет и средновековна Европа е импресивна“, заклучува Том Гранфелд во својата книга за Тибет.[22]
Во 1959 година, Ана Луиз Стронг посетила изложба на опрема за мачење што ја користеле тибетските господари. Имало лисици од сите големини, вклучително и мали за деца, и инструменти за сечење нос и уши, за вадење очи, за кршење раце и кинење тетива на нозете. Имало вжештено железо, камшици и специјални помагала за расекување. На изложбата биле претставени фотографии и сведоштва на жртви кои биле ослепени или осакатени или претрпеле ампутации поради кражба. Имало овчар чиј господар му должел надомест во јуани и пченица, но одбил да плати. Така тој му ја земал една од кравите на господарот, но поради тоа му ги отсечеле рацете. На друг сточар, кој му се противел на господарот да му ја одземе жената, му ги пресечеле рацете. Имало слики од комунистички активисти со отсечени носови и горни усни, како и жена која била силувана, а потоа `и го отсечеле носот.[23]
Раните посетители на Тибет коментирале за теократскиот деспотизам. Во 1895 година, еден Англичанец, д-р А.Л. Вадел, напишал дека населението е под „неподнослива тиранија на монасите“ како и под ѓаволските суеверија што тие ги создале за да го тероризираат народот. Во 1904 година, Персевал Лендон го опишал владеењето на Далај Лама како „мотор на угнетување“. Отприлика во тоа време, друг англиски патник, капетанот В.Ф.Т. О'Конор, забележал дека „големите земјопоседници и свештениците... практикуваат секој во своето владеење деспотска моќ“, додека луѓето се „угнетени од најмонструозниот раст на монаштвото и свештеничкото лукавство“. Тибетските владетели „измислија понижувачки легенди и поттикнаа дух на суеверjе“ кај обичниот народ. Во 1937 година, друг посетител, Спенсер Чепмен, напишал: „Ламаистичкиот монах не го троши своето време во служење на народот или воспитување... Просјакот покрај патот не е ништо за монахот. Знаењето е љубоморно чувана привилегија на манастирите и се користи за зголемување на нивното влијание и богатство.“[24] Колку и да сакаме да било поинаку, феудалниот теократски Тибет беше далеку од романтизираниот Шангри Ла толку ентузијастички негуван од западните преобратници на будизмот.
Што се случи со Тибет откако кинеските комунисти ja преземаа земјата во 1951 година? Договорот од таа година предвидуваше привидно самоуправување под владеењето на Далај Лама, но на Кина `и даде воена контрола и ексклузивно право да води надворешни односи. На Кинезите им беше доделена и директна улога во внатрешната администрација „за промовирање на социјалните реформи“. Меѓу најраните промени што ги направија беше намалувањето на лихварските каматни стапки и изградбата на неколку болници и патишта. Отпрвин, тие се движеа полека, потпирајќи се најмногу на убедување во обид да направат реконструкција. Ниту еден аристократски или монашки имот не бил конфискуван, а феудалците продолжиле да владеат над своите закрепостени селани. „Спротивно на популарното верување на Запад“, тврди еден сведок, Кинезите „внимаваа да покажат почит кон тибетската култура и религија.“[25]
Низ вековите, тибетските господари и лами ги гледале Кинезите како доаѓаат и си заминуваат и уживале добри односи со генералисимусот Чанг Кај Шек и неговото реакционерно владеење на Куоминтанг во Кина. [26] Било потребно одобрение од владата на Куоминтанг за да се потврди изборот на Далај Лама и Панчен Лама. Кога сегашниот 14-ти Далај Лама за првпат беше инсталиран во Ласа, тој беше со вооружена придружба на кинески војници и кинески министер, во согласност со вековната традиција. Она што ги вознемири тибетските господари и лами во раните 1950-ти години е тоа што овие најнови Кинези беа комунисти. Ќе биде само прашање на време, стравуваа тие, кога комунистите ќе почнат да ги наметнуваат своите колективистички егалитарни програми на Тибет.
Проблемот настана во 1956-1957 година, кога вооружени тибетски банди ги нападнаа конвоите на Кинеската народна ослободителна армија. Востанието доби голема помош од американската Централна разузнавачка агенција (ЦИА), вклучително и воена обука, кампови за поддршка во Непал и бројни воздушни набавки.[27] Во меѓувреме во Соединетите Држави, Американското друштво за слободна Азија, фронт финансиран од ЦИА, енергично ја пропагираше каузата за тибетски отпор, со Тубтан Норбу, најстариот брат на Далај Лама, играјќи активна улога во таа организација. Вториот најстар брат на Далај Лама, Гјало Тондуп, воспоставил разузнавачка операција со ЦИА уште во 1951 година. Тој подоцна ја надгради во герилска единица обучена од ЦИА, чии регрути се вратија со падобран во Тибет.[28]
Многу тибетски командоси и агенти кои ЦИА ги внесе во земјата беа началници на аристократски кланови или синови на началници. За деведесет проценти од нив никогаш повеќе не се слушнало, според извештајот на самата ЦИА, што значи дека најверојатно биле заробени или убиени.[29] „Многу лами и членови на елитата и голем дел од тибетската војска се приклучија на востанието, но главно населението не се приклучи, осигурувајќи го неговиот неуспех“, пишува Хју Дин.[30] Во својата книга за Тибет, Гинзбург и Матос доаѓаат до сличен заклучок: „Колку што може да се утврди, голем дел од обичните луѓе на Ласа и од соседните села не се приклучиле во борбите против Кинезите и кога првпат почнале и додека напредувале.“[31] На крајот отпорот се распаднал.
Без оглед на грешките и новите угнетувања што ги направија Кинезите по 1959 година, тие навистина го укинаа ропството и тибетскиот кметски систем на неплатен труд. Тие ги елиминираа многуте големи даноци, започнаа проекти за вработување и значително ги намалија невработеноста и питачењето. Тие основале секуларни училишта, со што го разбиле образовниот монопол на манастирите. И изградија водоводни и електрични системи во Ласа.[32]
Хајнрих Харер (подоцна беше откриено дека бил подофицер во Хитлеровите СС одреди) напиша бестселер за своите искуства во Тибет кој беше пренесен во популарен холивудски филм. Тој објави дека Тибетанците кои им се спротивставиле на Кинезите „претежно биле благородници, полублагородници и лами; тие беа казнети со тоа што беа принудени да ги извршуваат најниските задачи, како што се работа на патишта и мостови. Тие беа дополнително понижени со тоа што беа натерани да го исчистат градот пред да пристигнат туристите“. Тие, исто така, мораа да живеат во камп првично резервиран за питачи и скитници – сето тоа Харер го смета за сигурен доказ за страшната природа на кинеската окупација.[33]
Во 1961 година, кинеските окупациски власти гo експроприраа земјиштето во сопственост на лордовите и ламите. Тие поделија илјадници хектари на земјоделските закупници и селаните без земја, реорганизирајќи ги во стотици комуни. Беа направени подобрувања во одгледувањето на добитокот, а беа воведени нови сорти на зеленчук и нови видови пченица и јачмен, заедно со подобрувања во наводнувањето, што наводно довело до зголемување на аграрното производство.[34]
Многу селани останале религиозни како и секогаш, давајќи милостина на свештенството. Но, монасите кои како деца биле регрутирани во религиозните редови сега можеле слободно да се откажат од монашкиот живот, а тоа го правеле илјадници, особено помладите. Останатото свештенство живеело со скромни владини стипендии и дополнителни приходи заработени со служење на молитви, свадби и погреби.[35]
И Далај Лама и неговиот советник и најмлад брат, Тенџин Чоегјал, тврдеа дека „повеќе од 1,2 милиони Тибетанци се мртви како резултат на кинеската окупација“.[36] Официјалниот попис од 1953 година – шест години пред кинеската репресија – го попиша целото население што живее во Тибет на 1.274.000.[37] Други пописни пребројувања покажуваат дека населението во Тибет е околу два милиони. Ако Кинезите убија 1,2 милиони во раните 1960-ти години, тогаш речиси цел Тибет ќе беше истребен, ќе се трансформираше во поле за убивање преполно со логори на смртта и масовни гробници – за што немаме докази. Ретко распределената кинеска сила во Тибет не можеше да собере, лови и истреби толку многу луѓе дури и да го потроши целото свое време не правејќи ништо друго.
Кинеските власти тврдат дека ставиле крај на камшикувањето, осакатувањето и ампутирањето како форма на кривично казнување. Тие, сепак, се обвинети од пребегани Тибетанци за акти на бруталност. Властите навистина ги признаваат „грешките“, особено за време на Културната револуција во 1966-1976 година, кога прогонството на верниците достигна голема плима и во Кина и во Тибет. По востанието во доцните 1950-ти години, илјадници Тибетанци беа затворени. За време на Големиот скок напред, присилната колективизација и земјоделството на жито беа наметнати на тибетското селанство, понекогаш со катастрофален ефект врз производството. Во доцните 1970-ти години, Кина почна да ги релаксира контролите „и се обиде да поправи дел од штетата направена во текот на претходните две децении.“[38]
Во 1980 година, кинеската влада иницираше реформи, наводно измислени да му дадат на Тибет поголем степен на самоуправа. Сега на Тибетанците им било дозволено да обработуваат приватни парцели, да ги продаваат своите вишоци од жетвата, сами да одлучуваат какви култури ќе одгледуваат и да чуваат волови и овци. Комуникацијата со надворешниот свет беше повторно дозволена, а граничните контроли беа олеснети за да им се дозволи на некои Тибетанци да ги посетат прогонетите роднини во Индија и Непал.[39] Во 1980-тите години, многу од главните лами почнаа да заминуваат и се враќаат меѓу Кина и прогонетите заедници во странство, „обновувајќи ги своите манастири во Тибет и помагајќи да се ревитализира будизмот таму.“[40]
Во 2007 година, тибетскиот будизам сè уште беше широко практикуван и толериран од официјалните власти. Верскиот аџилак и другите стандардни облици на богослужба беа дозволени, но во граници. Сите монаси и монахињи мораа да се заколнат на верност дека нема да ја користат својата религиозна положба за поттикнување отцепување или несогласување. А прикажувањето фотографии од Далај Лама беше прогласено за нелегално.[41]
Во 1990-тите, Хан-Кинезитe, етничката група која сочинува над 95 отсто од огромното население на Кина, почнаа да се населуваат во значителен број во Тибет. На улиците на Ласа и Шигаце, знаците на колонизација на Ханците се лесно видливи. Кинезите ги водат фабриките и многу продавници и тезги. Изградени се високи деловни згради и големи трговски центри со средства што можеби подобро би се потрошиле за пречистителни станици и станови. Кинеските кадри во Тибет ги гледаат своите тибетски соседи како заостанати и мрзливи, на кои им треба економски развој и „патриотско образование“. Во текот на 1990-тите години, тибетските владини службеници осомничени за националистички симпатии беа отстранети од функциите и повторно започнаа кампањи за дискредитација на Далај Лама. Некои Тибетанци, наводно, биле подложени на апсење, затворање и принудна работа поради сепаратистички активности и ангажирање во „политичка субверзија“. Некои беа задржани во административен притвор без соодветна храна, вода и ќебиња, подложени на закани, тепања и друго малтретирање.[42]
Тибетската историја, култура и секако религијата се занемарени во училиштата. Наставните материјали, иако преведени на тибетски, се фокусираат главно на кинеската историја и култура. Кинеските прописи за планирање семејство дозволуваат ограничување на три деца за тибетските семејства. (Постои ограничување само на едно дете за ханските семејства низ Кина и ограничување на две деца за руралните хански семејства чие прво дете е девојче.) Ако тибетската двојка ја надмине границата за три деца, на вишокот деца може да им се одбие детски додаток, здравствена заштита, домување и образование. Овие казни се спроведуваат нередовно и варираат во зависност од областа.[43] Ниту една од овие бенефиции за деца, треба да се забележи, не била достапна за Тибетанците пред преземањето на Кина.
За богатите лами и секуларните господари, комунистичката интервенција беше целосна несреќа. Повеќето од нив побегнале во странство, како и самиот Далај Лама, кому ЦИА му помогна да избега. Некои на сопствен ужас открија дека ќе мора да работат за да преживеат. Меѓутоа, многумина ја избегнаа таа судбина. Во текот на 1960-тите години, тибетската заедница во егзил тајно присвоила 1,7 милиони долари годишно од ЦИА, според документите објавени од Стејт департментот во 1998 година. Откако овој факт беше објавен во јавноста, самата организација на Далај Лама даде изјава во која призна дека добила милиони долари од ЦИА за време на 1960 година за да испрати вооружени одреди однадвор во Тибет за да ја поткопа маоистичката револуција. Годишната плата на Далај Лама од ЦИА била 186.000 долари. Индиското разузнавање го финансираше и него и другите тибетски прогоненици. Тој одби да каже дали тој или неговите браќа работеле за ЦИА. Агенцијата, исто така, одби да коментира.[44]
Во 1995 година, News & Observer of Raleigh, Северна Каролина, објави фотографија во боја на насловната страница на која Далај Лама е прегрнат од реакционерниот републикански сенатор Џеси Хелмс, под наслов „Будистот го прегрнува херојот на религиозната десница“.[45] Во април 1999 година, заедно со Маргарет Тачер, папата Јован Павле Втори и Џорџ Буш Постариот, Далај Лама ја повика британската влада да го ослободи Аугусто Пиноче, поранешниот фашистички диктатор на Чиле и долгогодишен клиент на ЦИА кој беше во посета на Англија. Далај Лама повика Пиноче да не биде екстрадиран во Шпанија каде што беше баран да му се суди за злосторства против човештвото.
Во дваесет и првиот век, преку National Endowment for Democracy и други канали кои звучат пореспектабилно од ЦИА, американскиот Конгрес продолжи да доделува годишно 2 милиони долари на Тибетанците во Индија, со дополнителни милиони за „демократски активности“ во тибетската заедница во егзил. Покрај овие средства, Далај Лама добивал пари и од банкарот Џорџ Сорос.[46]
Без оглед на поврзувањето на Далај Лама со ЦИА и разни реакционери, тој често зборуваше за мир, љубов и ненасилство. Тој самиот навистина не може да биде обвинет за злоупотребите на античкиот режим на Тибет, бидејќи имал само 25 години кога заминал во егзил. Во едно интервју од 1994 година, тој изјави дека фаворизира изградба на училишта и патишта во неговата земја. Тој рече дека принудниот неплатен закрепостен труд и одредени даноци наметнати на селаните биле „исклучително лоши“. И не му се допаѓаше начинот на кој луѓето беа опседнати со стари долгови кои понекогаш се пренесувале од генерација на генерација.[47] Тој дури предложи демократија за Тибет, со пишан устав и претставничко собрание.[48]
Во 1996 година, Далај Лама даде изјава која сигурно имала вознемирувачки ефект врз заедницата во егзил. Делумно таа гласеше: „Марксизмот е заснован на морални принципи, додека капитализмот го интересира само добивка и профитабилност“. Марксизмот негува „правична употреба на средствата за производство“ и се грижи за „судбината на работничките класи“ и „жртвите на . . . експлоатација. Од тие причини системот ми се допаѓа, и . . . мислам дека сум полумарксист, полубудист.“[49]
Но, тој испрати и смирувачка порака до „оние кои живеат во изобилство“: „Добро е да се биде богат... Тоа се плодови на заслужени дела, доказ дека тие биле дарежливи во минатото“. А на сиромашните им ја дава оваа опомена: „Нема добра причина да се огорчиме и да се бунтуваме против оние што имаат имот и богатство... Подобро е да се развие позитивен став.“[50]
Во 2005 година, Далај Лама потпиша популаризирана изјава заедно со десет други нобеловци во која го поддржуваат „неотуѓивото и основно човеково право“ на работниците ширум светот да формираат работнички синдикати за да ги заштитат своите интереси, во согласност со Универзалната декларација за човекови права на Обединетите нации. Во многу земји „ова фундаментално право е слабо заштитено, а во некои е експлицитно забрането или брутално потиснато“, се вели во соопштението. Бурма, Кина, Колумбија, Босна и неколку други земји беа издвоени како меѓу најлошите прекршители. Дури и Соединетите Американски Држави „не успеваат соодветно да ги заштитат правата на работниците за формирање синдикати и колективно договарање. Милиони американски работници немаат каква било правна заштита за да формираат синдикати...“[51]
Далај Лама, исто така, даде целосна поддршка за отстранување на вкоренетите традиционални препреки што ги спречија тибетските калуѓерки да добијат образование. По пристигнувањето во егзил, малку калуѓерки знаеле да читаат или пишуваат. Во Тибет нивните активности биле сведени на целодневни периоди на молитва и пеење. Но, во северна Индија тие сега почнаа да ја читаат будистичката филозофија и да се занимаваат со теолошко проучување и дебата, активности кои во стариот Тибет биле дозволени само за монасите.[52]
Во ноември 2005 година, Далај Лама говореше на Универзитетот Стенфорд на тема „Срцето на ненасилството“, но не даде целосна осуда на секое насилство. Насилните дејствија што се направени со цел да се намалат идните страдања не се за осуда, рече тој, наведувајќи ја Втората светска војна како пример за достоен напор за заштита на демократијата. Што е со четирите години масакр и масовно уништување во Ирак, војна осудена од поголемиот дел од светот – дури и од еден конзервативен папа – како бесрамно кршење на меѓународното право и злосторство против човештвото? Далај Лама беше неопределен: „Војната во Ирак – премногу е рано да се каже дали е правилна или погрешна.“[53] Претходно тој изрази поддршка за американската воена интервенција против Југославија, а подоцна и за американската воена интервенција во Авганистан.[54]
Според митот за Шангри-Ла, во стариот Тибет луѓето живееле во задоволна и спокојна симбиоза со нивните монашки и световни господари. Богатите лами и сиромашните монаси, богатите земјопоседници и осиромашените закрепостени селани беа обединети, меѓусебно одржувани од утехата на длабоко духовна и пацифистичка култура.
Да се потсетиме на идеализираната слика на феудална Европа претставена од конзервативните католици од поново време како Г.К. Честертон и Хилер Белок. За нив, средновековниот христијански свет беше свет на задоволни селани кои живееја во сигурната прегратка на нивната Црква, под повеќе или помалку бенигна заштита на нивните господари.[55] Повторно сме убедувани да прифатиме одредена култура во нејзината идеализирана форма одвоена од нејзината матна материјална историја. Ова значи нејзино прифаќање како што е претставена од нејзината фаворизирана класа, од оние кои најмногу профитирале од неа. Сликата за Шангри-Ла на Тибет нема повеќе сличност со историската актуелност како пасторалната слика на средновековна Европа.
Виден во сите негови мрачни реалности, стариот Тибет го потврдува ставот што го изразив во една книга, имено дека културата е сè само не неутрална. Културата може да делува како легитимно покритие за мноштво тешки неправди, во корист на привилегиран дел од општеството по голема цена за останатите.[56] Во теократскиот феудален Тибет, владејачките интереси манипулирале со традиционалната култура за да го зајакнат сопственото богатство и моќ. Теократијата ги поистоветувала бунтовничката мисла и делување со сатанско влијание. Ја пропагираше општата претпоставка за супериорност на сопственикот и недостојноста на селаните. Богатите беа претставени како заслужни за својот добар живот, а сиромашните како заслужни за својата лоша егзистенција, сето тоа кодифицирано во учењата за кармичкото наследство на доблеста и порокот акумулирани од претходните животи, претставени како дел од Божјата волја.
Дали побогатите лами биле само лицемери кои проповедале едно, а тајно верувале во друго? Поверојатно е дека тие биле вистински приврзаници на оние верувања што им донеле толку добри резултати. Тоа што нивната теологија толку совршено ги поддржуваше нивните материјални привилегии само ја зајакна искреноста со која беше прифатена.
Може да се каже дека ние жителите на современиот секуларен свет не можеме да ги сфатиме равенките на среќата и болката, задоволството и обичајот, кои ги карактеризираат потрадиционално духовните општества. Ова е веројатно точно и може да објасни зошто некои од нас ги идеализираат таквите општества. Но, сепак, изваденото око е извадено око; камшикувањето е камшикување; и угнетувачката експлоатација на закрепостените селани и робовите е брутална класна неправда без оглед на нејзината културна обвивка. Постои разлика помеѓу духовната врска и човечкото ропство, дури и кога и двете постојат рамо до рамо.
Многу обични Тибетанци сакаат Далај Лама да се врати во нивната земја, но се чини дека релативно малкумина сакаат враќање на општествениот поредок што тој го претставуваше. Една статија од 1999 година во Вашингтон Пост забележува дека Далај Лама продолжува да се почитува во Тибет, но
...малкумина Тибетанци би го поздравиле враќањето на корумпираните аристократски кланови кои побегнале со Далај Лама во 1959 година и кои го сочинуваат најголемиот дел од неговите советници. Многу тибетски фармери, на пример, немаат интерес да им ја предадат на клановите земјата што ја стекнале за време на земјишните реформи во Кина. Поранешните робови на Тибет велат дека и тие не сакаат нивните поранешни господари да се вратат на власт. „Веќе еднаш го живеев тој живот“, рече Вангчук, 67-годишен поранешен роб кој ја носеше својата најдобра облека за својот годишен аџилак во Шигаце, едно од најсветите места на тибетскиот будизам. Тој рече дека го обожава Далај Лама, но додаде: „Можеби не сум слободен под кинескиот комунизам, но подобро ми е отколку кога бев роб.“[57]
Треба да се напомене дека Далај Лама не е единствениот високо поставен лама избран во детството како реинкарнација. Еден или друг реинкарниран лама или тулку – духовен учител со посебна чистота избран да се преродува повторно и повторно – може да се најде како претседавач со повеќето големи манастири. Системот тулку е единствен за тибетскиот будизам. Голем број тибетски лами тврдат дека се реинкарнирани тулкуси
Првиот тулку бил лама познат како Кармапа кој се појавил речиси три века пред првиот Далај Лама. Кармапа е водач на тибетската будистичка традиција позната како Карма Кагју. Подемот на сектата Гелугпа на чело со Далај Лама доведе до политичко-религиозно ривалство со Кагју кое трае петстотини години и продолжува да се одвива во тибетската пребегана заедница денес. Тоа што сектата Кагју порасна славно, отворајќи околу шестотини нови центри низ светот во последните триесет и пет години, не помогна за ситуацијата.
Потрагата по тулку, нè потсетува Ерик Карен, не отсекогаш била спроведена во тој чисто духовен начин прикажан во одредени холивудски филмови. „Понекогаш монашките службеници сакаа дете од моќно локално благородничко семејство за да му даде на манастирот поголемо политичко влијание. Другпат сакаа дете од семејство од пониска класа кое ќе има малку моќ за да влијае на воспитувањето на детето.“ Во други прилики „локален воен водач, кинескиот император или дури и владата на Далај Лама во Ласа можеби [се обиделе] да го наметнат својот избор на тулку на манастирот од политички причини.“[58]
Таков можеби бил случајот со изборот на 17-тиот Кармапа, чиј манастир во егзил се наоѓа во Румтек, во индиската држава Сиким. Во 1993 година, монасите од традицијата Карма Кагју имаа кандидат по сопствен избор. Далај Лама, заедно со неколку спротивставени водачи на Карма Кагју (и со поддршка на кинеската влада!) поддржаа друго момче. Монасите од Кагју обвинија дека Далај Лама ги пречекорил своите овластувања во обидот да избере водач за нивната секта. „Ниту неговата политичка улога, ниту неговата позиција како лама во сопствената традиција на Гелугпа не му дадоа право да го избере Кармапа, кој е водач на различна традиција...“[59] Како што еден од водачите на Кагју инсистираше: „Дарма е да размислувате сами. Не станува збор за автоматско следење на учителот во сите работи, без разлика колку тој учител е почитуван. Повеќе од кој било друг, будистите треба да ги почитуваат правата на другите луѓе – нивните човекови права и нивната верска слобода.“[60]
Она што следеше беа десетина години конфликт во тибетската егзилска заедница, испрекинат со периодични немири, заплашување, физички напади, ставање на црни листи, полициско малтретирање, судски спорови, службена корупција, грабеж и поткопување на манастирот Кармапа во Румтек од поддржувачи на фракцијата Гелугпа. Сето ова предизвика барем еден западен приврзаник да се запраша дали годините на егзил не ја забрзуваат моралната корозија на тибетскиот будизам.[61]
Она што е јасно е дека не сите тибетски будисти го прифаќаат Далај Лама како свој теолошки и духовен ментор. Иако тој се нарекува „духовен водач на Тибет“, многумина сметаат дека оваа титула е нешто повеќе од формалност. Тоа не му дава авторитет над четирите верски училишта на Тибет, освен неговото, „исто како што нарекувањето на американскиот претседател „лидер на слободниот свет“ не му дава никаква улога во управувањето со Франција или Германија.“[62]
Не сите тибетски прогоненици се заљубени во старата теократија на Шангри-ла. Ким Левис, која проучувала методи на лекување со будистички монах во Беркли, Калифорнија, имала прилика долго да разговара со повеќе од десетина тибетанки кои живееле во зградата на монахот. На прашањето како се чувствуваат за враќањето во татковината, чувството било едногласно негативно. На почетокот, Левис претпоставуваше дека нивната неподготвеност има врска со кинеската окупација, но тие брзо ја известија поинаку. Тие рекоа дека се крајно благодарни што „не мораат да се омажат за 4 или 5 мажи, да бидат бремени речиси цело време“ или да се справуваат со сексуално преносливи болести пренесени од сопруг кој оди со други жени. Помладите жени „биле воодушевени што добиваат образование, не сакале апсолутно никаква врска со која било религија и се прашувале зошто Американците биле толку наивни [за Тибет].“[63]
Жените со кои разговараше Левис раскажувале приказни за искушенија на нивните баби со монасите кои ги користеле како „сопружници на мудрост“. Со спиењето со монасите, им било кажано на бабите, дека тие стекнале „средства за просветлување“ – на крајот на краиштата, самиот Буда морал да биде со жена за да дојде до просветлување.
Жените го спомнаа и „неконтролираниот“ секс што наводно духовните и воздржани монаси го практикувале меѓу себе во сектата Гелугпа. Жените кои беа мајки горко зборуваа за конфискацијата од манастирот на нивните млади момчиња во Тибет. Тие тврдеа дека кога едно момче плачело по својата мајка, му се кажувало: „Зошто плачеш за неа, таа се откажа од тебе – таа е само жена.“
Монасите кои добиле политички азил во Калифорнија поднеле барање за јавна помош. Левис, и самата приврзаник некое време, помогнала со документите. Таа забележува дека тие продолжуваат да добиваат владини чекови во износ од 550 до 700 американски долари месечно заедно со Медикер. Покрај тоа, монасите престојуваат бесплатно под кирија во убаво опремени станови. „Тие не плаќаат комунални услуги, имаат бесплатен пристап до Интернет на компјутерите што им се обезбедени, заедно со факс машини, бесплатни мобилни и фиксни телефони и кабловска телевизија.“
Тие добиваат и месечна исплата од својот ред, заедно со придонеси и давачки од нивните американски следбеници. Некои приврзаници со нетрпение извршуваат задолженија за монасите, вклучително и купување намирници и чистење на нивните станови и тоалети. Истите овие свети луѓе, забележува Левис, „немаат проблем да ги критикуваат Американците за нивната „опсесија со материјалните работи“.“[64]
Да се поздрави крајот на старата феудална теократија во Тибет не значи да се аплаудира на сè во врска со кинеското владеење во таа земја. Оваа поента ретко ја разбираат денешните верници на Шангри-Ла на Запад. Обратното е исто така точно: да ја осудиме кинеската окупација не значи дека треба да го романтизираме поранешниот феудален режим. Тибетанците заслужуваат да бидат перцепирани како вистински луѓе, а не како усовршени спиритуалисти или невини политички симболи. „Да ги идеализираш“, забележува Ма Џијан, дисидентски кинески патник во Тибет (кој сега живее во Британија), „значи да им се ускрати нивната хуманост.“[65]
Една вообичаена поплака меѓу будистичките следбеници на Запад е дека верската култура на Тибет е поткопана од кинеската окупација. Донекаде се чини дека е така. Многу од манастирите се затворени, а голем дел од теократијата се чини дека заминала во историјата. Дали кинеското владеење донесе подобрување или катастрофа не е централното прашање овде. Прашањето е каква земја бил стариот Тибет. Она што јас го оспорувам е наводно недопрената духовна природа на таа култура пред инвазијата. Можеме да се залагаме за верска слобода и независност за нов Тибет без да мора да ја прифатиме митологијата за стариот Тибет. Тибетскиот феудализам беше облечен во будизмот, но тие два не треба да се поистоветуваат. Во реалноста, стариот Тибет не беше изгубен рај. Тоа беше ретроградна репресивна теократија на екстремни привилегии и сиромаштија, далеку од тоа да било Шангри-Ла.
Конечно, нека се каже дека ако иднината на Тибет треба да се позиционира некаде во рајот на слободниот пазар на Кина што се појавува, тогаш тоа не е добро за Тибетанците. Кина може да се пофали со стапка на економски раст од блескави 8 проценти и се појавува како една од најголемите индустриски сили во светот. Но, со економскиот раст, дојде до продлабочување на јазот меѓу богатите и сиромашните. Повеќето Кинези живеат блиску до границата на сиромаштија или многу под неа, додека мала група на новопечени капиталисти огромно профитираат со помош на сомнителни функционери. Регионалните бирократи ја молзат земјата на суво, изнудувајќи мито од населението и ограбувајќи ги локалните буџети. Грабежот на земјиштето во градовите и селата од страна на алчни инвеститори и корумпирани функционери на сметка на населението е речиси секојдневна појава. Десетици илјади протести и немири избувнаа низ целата земја, кои вообичаено беа пречекани со брутална полициска сила. Корупцијата е толку распространета, достигнувајќи толку многу места, што дури и нормално самозадоволното национално раководство беше принудено да покаже интерес и почна да реагира против неа кон крајот на 2006 година.
Работниците во Кина кои се обидуваат да организираат работнички синдикати во „бизнис зоните“ во кои доминираат корпорациите, ризикуваат да ги загубат своите работни места или да бидат претепани и затворени. Милиони работници во бизнис зоните работат напорни дванаесет часа за минимални плати. Со оглед на тоа што здравствениот систем сега се приватизира, бесплатен или достапен медицински третман повеќе не е достапен за милиони. Мажите заминуваат во градовите во потрага по работа, оставајќи сè повеќе сиромашно село населено со жени, деца и стари лица. Стапката на самоубиства е драстично зголемена, особено кај жените.[66]
Животната средина на Кина е за жал загадена. Повеќето од нејзините легендарни реки и многу езера се мртви, со масивен помор на риби од милијардите тони индустриски емисии и нетретиран човечки отпад што се исфрлаат во нив. Токсичните ефлуенти, вклучувајќи пестициди и хербициди, навлегуваат во подземните води или директно во каналите за наводнување. Стапката на рак во селата лоцирани покрај реките се зголеми илјада пати. Стотици милиони урбани жители дишат воздух оценет како опасно нездрав, контаминиран од индустрискиот раст и неодамнешното ставање во промет на милиони автомобили. Се проценува дека годишно 400.000 луѓе умираат предвреме од загадениот воздух. Владините агенции за животна средина немаат моќ да ги спречат загадувачите, и генерално владата ги игнорира или негира таквите проблеми, концентрирајќи се наместо тоа на индустрискиот раст.[67]
Научниот естаблишмент на Кина известува дека доколку не се ограничат стакленичките гасови, нацијата ќе се соочи со огромни загуби на културите заедно со катастрофален недостиг на храна и вода во годините што доаѓаат. Во 2006-2007 година тешка суша веќе ја погоди југозападна Кина.[68]
Ако Кина е големата успешна приказна за брзиот развој на слободниот пазар и треба да биде модел и инспирација за иднината на Тибет, тогаш стариот феудален Тибет навистина може да почне да изгледа многу подобар отколку што всушност беше.
Фусноти
[1] Mark Juergensmeyer, Terror in the Mind of God, (University of California Press, 2000), 6, 112-113, 157.
[2] Kyong-Hwa Seok, "Korean Monk Gangs Battle for Temple Turf," San Francisco Examiner, 3 December 1998.
[3] Los Angeles Times, February 25, 2006.
[4] Далај Лама цитиран во Donald Lopez Jr., Prisoners of Shangri-La: Tibetan Buddhism and the West (Chicago and London: Chicago University Press, 1998), 205.
[5] Erik D. Curren, Buddha's Not Smiling: Uncovering Corruption at the Heart of Tibetan Buddhism Today (Alaya Press 2005), 41.
[6] Stuart Gelder and Roma Gelder, The Timely Rain: Travels in New Tibet (Monthly Review Press, 1964), 119, 123; and Melvyn C. Goldstein, The Snow Lion and the Dragon: China, Tibet, and the Dalai Lama (University of California Press, 1995), 6-16.
[7] Curren, Buddha's Not Smiling, 50.
[8] Stephen Bachelor, "Letting Daylight into Magic: The Life and Times of Dorje Shugden," Tricycle: The Buddhist Review, 7, Spring 1998. Бачелор дискутира за секташкиот фанатизам и идеолошките судири кои не одговараат на западниот портрет на будизмот како недогматска и толерантна традиција.
[9] Dhoring Tenzin Paljor, Autobiography, cited in Curren, Buddha's Not Smiling, 8.
[10] Pradyumna P. Karan, The Changing Face of Tibet: The Impact of Chinese Communist Ideology on the Landscape (Lexington, Kentucky: University Press of Kentucky, 1976), 64.
[11] Види го извештајот на Gary Wilson во Worker's World, 6 February 1997.
[12] Gelder and Gelder, The Timely Rain, 62 и 174.
[13] Како што е скептично забележано од Lopez, Prisoners of Shangri-La, 9.
[14] Melvyn Goldstein, William Siebenschuh, and Tashì-Tsering, The Struggle for Modern Tibet: The Autobiography of Tashì-Tsering (Armonk, N.Y.: M.E. Sharpe, 1997).
[15] Gelder and Gelder, The Timely Rain, 110.
[16] Melvyn C. Goldstein, A History of Modern Tibet 1913-1951 (Berkeley: University of California Press, 1989), 5.
[17] Anna Louise Strong, Tibetan Interviews (Peking: New World Press, 1959), 15, 19-21, 24.
[18] Цитирано во Strong, Tibetan Interviews, 25.
[19] Strong, Tibetan Interviews, 31.
[20] Gelder and Gelder, The Timely Rain, 175-176; и Strong, Tibetan Interviews, 25-26.
[21] Gelder and Gelder, The Timely Rain, 113.
[22] A. Tom Grunfeld, The Making of Modern Tibet rev. ed. (Armonk, N.Y. and London: 1996), 9 и 7-33 за општа дискусија за феудален Тибет; види исто така Felix Greene, A Curtain of Ignorance (Garden City, N.Y.: Doubleday, 1961), 241-249; Goldstein, A History of Modern Tibet, 3-5; и Lopez, Prisoners of Shangri-La, passim.
[23] Strong, Tibetan Interviews, 91-96.
[24] Waddell, Landon, O'Connor, and Chapman се цитирани во Gelder and Gelder, The Timely Rain, 123-125.
[25] Goldstein, The Snow Lion and the Dragon, 52.
[26] Heinrich Harrer, Return to Tibet (New York: Schocken, 1985), 29.
[27] Види Kenneth Conboy and James Morrison, The CIA's Secret War in Tibet (Lawrence, Kansas: University of Kansas Press, 2002); и William Leary, "Secret Mission to Tibet," Air & Space, December 1997/January 1998.
[28] За врските на ЦИА со Далај Лама и неговото семејство и придружба, види Loren Coleman, Tom Slick and the Search for the Yeti (London: Faber and Faber, 1989).
[29] Leary, "Secret Mission to Tibet."
[30] Hugh Deane, "The Cold War in Tibet," CovertAction Quarterly (Winter 1987)
[31] George Ginsburg and Michael Mathos Communist China and Tibet (1964), цитирано во Deane, "The Cold War in Tibet." Дин забележува дека авторката Бина Рој дошла до сличен заклучок.
[32] Види Greene, A Curtain of Ignorance, 248 и passim; и Grunfeld, The Making of Modern Tibet, passim.
[33] Harrer, Return to Tibet, 54.
[34] Karan, The Changing Face of Tibet, 36-38, 41, 57-58; London Times, 4 July 1966.
[35] Gelder and Gelder, The Timely Rain, 29 и 47-48.
[36] Tendzin Choegyal, "The Truth about Tibet," Imprimis (публикација на Hillsdale College, Michigan), April 1999.
[37] Karan, The Changing Face of Tibet, 52-53.
[38] Elaine Kurtenbach, Associate Press report, 12 February 1998.
[39] Goldstein, The Snow Lion and the Dragon, 47-48.
[40] Curren, Buddha's Not Smiling, 8.
[41] San Francisco Chonicle, 9 January 2007.
[42] Report by the International Committee of Lawyers for Tibet, A Generation in Peril (Berkeley Calif.: 2001), passim.
[43] International Committee of Lawyers for Tibet, A Generation in Peril, 66-68, 98.
[44] Mann, "CIA Gave Aid to Tibetan Exiles in '60s, Files Show," Los Angeles Times, 15 September 1998; и New York Times, 1 October, 1998.
[45] News & Observer, 6 September 1995, cited in Lopez, Prisoners of Shangri-La, 3.
[46] Heather Cottin, "George Soros, Imperial Wizard," CovertAction Quarterly no. 74 (Fall 2002).
[47] Goldstein, The Snow Lion and the Dragon, 51.
[48] Tendzin Choegyal, "The Truth about Tibet."
[49] The Dalai Lama in Marianne Dresser (ed.), Beyond Dogma: Dialogues and Discourses (Berkeley, Calif.: North Atlantic Books, 1996)
[50] Овие коментари се од книга со текстови на Далај Лама цитирани во Nikolai Thyssen, "Oceaner af onkel Tom," Dagbladet Information, 29 December 2003.
[51] "A Global Call for Human Rights in the Workplace," New York Times, 6 December 2005.
[52] San Francisco Chronicle, 14 January 2007.
[53] San Francisco Chronicle, 5 November 2005.
[54] Times of India 13 October 2000; Samantha Conti's report, Reuter, 17 June 1994; Amitabh Pal, "The Dalai Lama Interview," Progressive, January 2006.
[55] The Gelders ја даде оваа споредба, The Timely Rain, 64.
[56] Michael Parenti, The Culture Struggle (Seven Stories, 2006).
[57] John Pomfret, "Tibet Caught in China's Web," Washington Post, 23 July 1999.
[58] Curren, Buddha's Not Smiling, 3.
[59] Curren, Buddha's Not Smiling, 13 и 138.
[60] Curren, Buddha's Not Smiling, 21.
[61] Curren, Buddha's Not Smiling, passim. За книги кои се поволни за Кармапа назначен од фракцијата на Далај Лама, види Lea Terhune, Karmapa of Tibet: The Politics of Reincarnation (Wisdom Publications, 2004); Gaby Naher, Wrestling the Dragon (Rider 2004); Mick Brown, The Dance of 17 Lives (Bloomsbury 2004).
[62] Erik Curren, "Not So Easy to Say Who is Karmapa," correspondence, 22 August 2005.
[63] Kim Lewis, писмо до мене, 15 July 2004
[64] Kim Lewis, писмо до мене, 16 July 2004.
[65] Ma Jian, Stick Out Your Tongue (Farrar, Straus & Giroux, 2006).
[66] Види го документарниот филм PBS, China from the Inside, January 2007
[67] San Francisco Chronicle, 9 January 2007
[68] "China: Global Warming to Cause Food Shortages," People's Weekly World, 13 January 2007