Извор: John Holloway (2010). Crack Capitalism. London: Pluto Press.
Превод и техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: февруари 2025
Раскин. Сакаме да раскинеме. Сакаме да раскинеме со светот таков каков што е. Свет на неправда, војна, насилство, дискриминација, на Газа и Гвантанамо. Свет на милијардери и милијарда луѓе што живеат и умираат во глад. Свет во кој човештвото се уништува себеси, масакрира нечовечки облици на живот, ги уништува условите на сопственото постоење. Свет владеан од парите, владеан од капиталот. Свет на фрустрации, на фрлен потенцијал.
Сакаме да создадеме поинаков свет. Протестираме, се разбира дека протестираме. Протестираме против војната, протестираме против зголемената употреба на мачењето во светот, протестираме против претворањето на целиот живот во стока што ќе се купува и продава, протестираме против нехуманиот третман на мигрантите, протестираме против уништувањето на светот во интерес на профитот.
Протестираме и правиме повеќе од тоа. Правиме и мора да правиме. Ако само протестираме, им дозволуваме на моќниците да ја одредуваат агендата. Ако сето она што го правиме е спротивставувањето на она што тие се обидуваат да го направат, тогаш едноставно ги следиме во нивните стапки. Раскинувањето значи дека правиме нешто повеќе од тоа, дека ја преземаме иницијативата, дека ја одредуваме агендата. Ние одрекуваме, но од нашето одрекување израснува творештво, друго-правење, активност што не е одредена од парите, активност што не е обликувана од правилата на моќта. Честопати алтернативното правење израснува од нужноста: функционирањето на капиталистичкиот пазар не ни дозволува да опстанеме и мора да изнајдеме други начини за живеење, облици на солидарност и соработка. Честопати тоа произлегува и од изборот: одбиваме да ги подложиме нашите животи на владеењето на парите, се посветуваме на она што го сметаме за неопходно или пожелно. И во двата случаи, ние го живееме светот што сакаме да го создадеме.
Сега. Во сето ова има итност. Доста е! ¡Ya basta! Доста ни е да живееме, а и создаваме, свет на експлоатација, насилство и глад. А сега има нова итност, итноста на самото време. Стана јасно дека ние луѓето ги уништуваме природните услови на нашето сопственото постоење и се чини неверојатно дека општеството во кое одредувачка сила е стремежот за профит може да го промени овој тренд. Временските димензии на радикалната и револуционерната мисла се променија. Поставуваме череп на нашите маси, како монасите од минатото, не за да ја величаме смртта, туку за да се фокусираме на претстојната опасност и да ја засилиме борбата за животот. Веќе нема смисла да се зборува за трпението како револуционерна доблест или да се зборува за „идната револуција“. Каква идна? Ни треба револуција сега, овде и сега. Толку апсурдно, толку неопходно. Толку очигледно.
Ништо повообичаено, ништо поочигледно. Нема ништо посебно во тоа да се биде антикапиталистички револуционер. Ова е приказната на многу, многу луѓе, на милиони, можеби и на милијарди.
Тоа е приказната на композиторот од Лондон кој го изразува својот гнев и својот сон за подобро општество преку музиката што ја компонира. Тоа е приказната на градинарот од Чолула што создава градина за да се бори против уништувањето на природата. На автомобилскиот работник од Бирмингем што навечер оди во својата градина за да има некоја активност што има значење и задоволство за него. На домородните селани од Овентик, Чијапас, што создаваат автономен простор на самоуправа и го бранат секој ден од паравојските што ги малтретираат. На универзитетскиот професор од Атина што создава семинар надвор од универзитетските рамки за унапредување на критичката мисла. На издавачот на книги од Барселона што ја насочува својата активност кон издавање книги против капитализмот. На пријателите од Порто Алегре што основаат хор, само затоа што уживаат во пеењето. На наставниците од Пуебла што се спротивставуваат на полициското угнетување за да се борат за различен тип на училиште, за друг тип на образование. На театарската режисерка од Виена што одлучи дека ќе ги искористи своите вештини за да им отвори поинаков свет на оние што ги гледаат нејзините претстави. На работникот од центарот за повици во Сиднеј што ги пополнува сите свои празни моменти размислувајќи како да се избори за подобро општество. На луѓето од Кочабамба што се здружија и водат битка против владата и војската за да не се приватизира водата и да биде под нивна контрола. На медицинската сестра од Сеул што прави сѐ што е можно за да им помогне на своите пациенти. На работниците од Неукен што ја зазедоа фабриката и ја направија своја. На студентот од Њујорк што одлучува дека универзитетот е време за да се доведе во прашање светот. На социјалниот работник од Делкит што бара пукнатини во рамката од правилата што го ограничуваат за да може да отвори друг свет. На младиот човек од Сјудад Мексико, кој, огорчен од бруталноста на капитализмот, оди во џунглата да организира вооружена борба за да го промени светот. На пензионираната учителка од Берлин што го посветува својот живот на борбата против капиталистичката глобализација. На владината работничка од Најроби што го жртвува целото свое слободно време на борбата против СИДА-та. На универзитетскиот професор од Лидс што го користи просторот што сè уште постои на некои универзитети за да воведе курс за активизам и општествени промени. На старецот што живее во грда станбена зграда на периферијата на Бејрут, што одгледува растенија на својот прозорец како револт против бетонот што го опкружува. На младата девојка од Љубљана, младото момче од Фиренца, кои, како и многу други ширум светот, го посветуваат својот живот на откривањето нови облици на борба за подобар свет. На селанецот во Уехозинго што одбива да дозволи неговиот мал овоштарник да биде припоен кон еден огромен парк со непродадени автомобили. На групата пријатели бездомници од Рим што заземаат една празна куќа и одбиваат да плаќаат кирија. На ентузијастот од Буенос Аирес што ја посветува целата своја голема енергија да отвори нови перспективи за еден поинаков свет. На девојката од Токио што кажува дека денес нема да оди на работа и оди да седи во парк со својата книга, оваа книга или некоја друга. На младиот човек од Франција што се посветува на изработувањето суви тоалети како придонес кон радикалното менување на односот меѓу луѓето и природата. На телефонскиот инженер од Халапа што ја напушта работата за да поминува повеќе време со своите деца. На жената од Единбург што, во сѐ што прави, го изразува својот бес преку создавање на свет на љубов и меѓусебна поддршка.
Ова е приказна за обични луѓе, од кои некои ги познавам, за некои сум слушнал, а некои ги измислив. Обични луѓе: бунтовници, можеби револуционери. „Ние сме сосема обични жени и мажи, деца и старци, односно бунтовници, неконформисти, неприлагодени, сонувачи“, кажуваат запатистите во својот најтемелен и најтежок предизвик од сите.[1]
„Обичните луѓе“ од нашата листа се многу различни еден од друг. Можеби изгледа чудно автомобилскиот работник што навечер оди на својата парцела да се постави до младиот човек што оди во џунгла да го посвети својот живот на организирањето вооружена борба против капитализмот. А сепак има континуитет. Она што им е заедничко на двајцата е тоа што учествуваат во движењето на одбивање-и-друго-создавање: тие се бунтовници, а не жртви; субјекти, а не објекти. Во случајот на автомобилскиот работник, тоа е индивидуално и само во вечерите и викендите; во случајот со младиот човек во џунглата, тоа е многу опасна посветеност на бунтовнички живот. Многу различни, а сепак со една нишка на афинитет што би било многу погрешно да се занемари.
Ништо поедноставно. Францускиот теоретичар од 16 век Ла Боеси со голема јасност ја искажал едноставноста на револуцијата во својата „Расправа за доброволното ропство (1546/2002: 139-40):
„Вие ги сеете своите посеви за тој [господарот] да ги опустоши, вие ги градите и опремувате своите домови за да му дадете добра за пљачкање; вие ги одгледувате своите ќерки за тој да може да ја задоволи својата страст; вие ги воспитувате своите деца за тој да може да им ја додели најголемата привилегија што ја знае – да бидат водени во неговите битки, да бидат предадени на касапење, да бидат слуги на неговата алчност и алатки на неговата одмазда; вие ги подложувате своите тела на тежок труд за тој да може да им се препушти на своите задоволства и да плива во своите гнасни задоволства; вие се ослабувате себеси за тој да стане посилен и помоќен да ве држи под контрола. Од сите овие омаловажувања, какви што не би ги издржале ниту самите ѕверови од полињата, може да се избавите ако се обидете, не преку преземање акција, туку само со волјата да бидете слободни. Одлучете да не служите повеќе и веднаш ќе бидете ослободени. Не барам да ги ставите рацете врз тиранинот за да го соборите, туку едноставно повеќе да не го поддржувате; тогаш ќе го видите, како голем Колос чиј постамент е оттргнат, како паѓа од сопствената тежина и се распарчува.“
Сето она што го има тиранинот доаѓа од нас и од тоа што тој нѐ искористува: треба само да престанеме да работиме за него и тој ќе престане да биде тиранин, бидејќи материјалната основа на неговата тиранија ќе исчезне. Ние го правиме тиранинот; за да бидеме слободни, мора да престанеме да го правиме тиранинот. Клучот за нашата еманципација, клучот за да станеме целосно луѓе е едноставен: одбијте, не послушајте. Одлучете да не служите повеќе и веднаш ќе бидете ослободени.
Сепак, ништо потешко. Може да одбиеме да ја извршуваме работата што го создава тиранинот. Може да се посветиме на различен тип на активност. Наместо да ги подложуваме нашите „тела на тежок труд за тој да може да им се препушти на своите задоволства и да плива во своите гнасни задоволства,“ може да направиме нешто што ние го сметаме за важно или пожелно. Ништо повообичаено, ништо поочигледно. А сепак, знаеме дека не е толку едноставно. Ако не ги посветиме нашите животи на трудот што создава капитал, се соочуваме со сиромаштија, дури и со глад, а често и со физичка репресија. Само нешто потаму по патот од каде што пишувам, луѓето од Оахака ја воспоставија својата контрола над градот во период од пет месеци, против еден корумпиран и суров гувернер. На крајот, нивниот мирен бунт беше задушен преку насилство и многумина беа измачувани, сексуално злоупотребени, им се закануваа дека ќе бидат фрлени од хеликоптер, им ги кршеа прстите, некои едноставно исчезнаа. За мене, Оахака е само нешто потаму по патот. Но, за тебе, драг читателу, тоа не е многу потаму, а има и многу други „нешто малку потаму по патот“ каде што се вршат злосторства во твое име. Абу Граиб, Гвантанамо – а ги има многу, многу повеќе од кои може да се избере.
Често се чини безнадежно. Толку многу неуспешни револуции. Толку многу возбудливи експерименти на антикапитализам што завршија со фрустрации и обвинувања. Се кажува дека „денес е полесно да се замисли крајот на светот отколку крајот на капитализмот“ (Turbulence 2008: 3). Дојдовме до фаза кога е полесно да се размислува за потполното уништување на човештвото отколку да се замисли промена на организацијата на едно очигледно неправедно и деструктивно општество. Што може да направиме?
Протерувањето на луѓето од земјата ја поставило основата за создавањето пролетаријат одвоен од средствата за производство и опстанок, а со тоа и за генерализација на апстрактниот труд и подемот на капитализмот. Сржта на Марксовата расправа за првобитната акумулација е „насилното протерување на селанството од земјата“ и „узурпацијата на заедничката земја“, почнувајќи од последната третина на 15 век (1867/1965: 718; 1867/1990: 878).[1] Ова било (и е) насилен процес. Маркс го наведува озлогласеното расчистување во планинските краишта на Шкотска:
„Како пример за методот што владеел во 19 век доста е овде да ги споменеме ‘чистењата’ на војвотката од Садерленд. Оваа економски школувана личност, веднаш штом стапила на власт, решила да преземе радикално економско лекување и целото грофовство, чиешто население веќе со претходните слични процеси се намали на 15.000 души, да го претвори во пасиште за овци. Од 1814 до 1820 ова 15.000-тно население, приближно 3.000 фамилии, систематски се истерува и истребува. Сите нивни села беа разрушени и запалени, сите нивни ниви претворени во пасишта.“ (1867/1965: 731; 1867/1990: 891) [„Капиталот“, 1 том, 24 глава]
Сега ние, што можеби сме градски жители со генерации, го читаме ова и сме шокирани. „Кутри луѓе, како настрадале“, си мислиме, но не разбираме. Не разбираме дека „кутрите луѓе“ сме ние.
Откорнувањето на луѓето од земјата е можеби првобитниот и непоправлив грев на капитализмот. Тоа е раздвојување на парчиња, насилно одвојување на луѓето од природните услови на нивното постоење: „Човекот живее од природата. Тоа значи дека природата е негово тело, со кое тој мора да остане во процес на постојана размена, за да не умре. Тоа што физичкиот и духовниот живот на човекот е нераскинливо поврзан со природата не значи ништо друго, туку дека природата е нераскинливо поврзана со самата себе, зашто човекот е дел од природата.“[2] Постојаната размена, или метаболичкиот однос, меѓу луѓето и природата е централна за човечкото постоење. Кога Маркс зборува за корисниот труд (за процесот на труд наспроти процесот на повреднување), тој вели дека „трудот, пред сè, е процес меѓу човекот и природата, процес преку кој човекот со својата сопствена дејност го условува, регулира и контролира метаболизмот меѓу себеси и природата“ (Маркс 1867/1990: 283).[3] Размената со природата е средишен аспект на човечкото правење.
Во преткапиталистичките општества, односот кон живиот и неживиот свет околу нас главно се засновал на идејата дека е важно да се одржи некаков вид на рамнотежа. Пред да исече дрво, дрвосечачот би можел да побара прошка од него: колку и да ни се чини апсурдно, тоа било разбирање за меѓузависноста на различните облици на живот на оваа планета. Често оваа врска се разбирала преку магични или религиозни термини: „Во основата на магијата била одуховената концепција за природата што не признавала никакво одвојување меѓу материјата и духот и тоа го замислувало космосот како жив организам, населен со окултни сили, каде што секој елемент бил во ‘симпатична’ врска со останатите“ (Federici 2004: 142). Секако, тоа биле маѓепсни, фетиширани облици на мислење што ги поставувале боговите, божиците и другите духови како посредници во односот меѓу луѓето и нечовечкиот свет (и биле составен дел од моделите на доминација во тие општества). Сепак, овие магични или религиозни облици давале закотвување на одредена рамнотежа помеѓу луѓето и околниот свет. Човечкото правење, пред подемот на капиталистичкиот труд, гласно се засновал на почитување на оваа рамнотежа.
Протерувањето на луѓето од земјата е насилно одвојување на луѓето од нивната природна околина, нарушување на рамнотежата неопходна за опстанок на човекот. Ова е создавањето на она што Маркс го нарекол „метаболички расцеп“[4] меѓу луѓето и природата од која сме дел, оној метаболички расцеп што сега толку очигледно го загрозува самото постоење на човештвото.[5] Овој расцеп е неразделен од апстрахирањето на правењето во труд: поранешните селани, протерани од нивната земја, немаат друга алтернатива освен да ја продадат својата работна сила на сопствениците на средствата за производство. Се трансформира самото значење на човековата активност: од секојдневен дијалог со природата таа се претвора во празно спроведување на упатствата – правењето станува труд. Отуѓувањето на трудот е истовремено отуѓување од природата (Foster 2000: 72).
Расцепот е обезмаѓепсување на природата.[6] Природата станува предмет за луѓето, предмет на научно проучување, предмет на труд, одвоен од магијата и религијата. Ова не било само промена во мислењето, туку всушност долг и насилен процес тесно поврзан со угнетувањето и редефинирањето на жените. Ловот на вештерки, што бил толку важен дел од првобитната акумулација, бил напад на магичната визија на светот и на практиките поврзани со него (Federici 2004: 200ff.). Ова било придружено со подемот на новиот научен рационализам, кој во својата основа го имал устројувањето на природата како предмет прилично издвоен од луѓето, предмет што се раководи од закони што разумот може да ги открие.[7] Нашиот однос кон светот околу нас почнал да се гледа како однос на одвоеност, на оддалеченост, на знаење-за и на употреба или експлоатација.
Ова има длабоки последици. Маркс и Енгелс зборувале за „идиотизмот на селскиот живот“, што произлегува од тоа (1848/1976: 188), и за одвојувањето на селското население од „сите светски односи, а следствено и од целата култура“ (1845/1976: 401), но посериозниот проблем можеби не е толку она што одвојувањето му го направило селското население, колку она што му го направило на градското население, на оние што биле лишени од контактот со земјата. Одвојувањето „едниот го претвора во ограничено градско животно, а другиот во ограничено селско животно“ (1845/1976: 64) [„Германска идеологија“] и можеби ограниченото градско животно е она што прави поголема штета и што страда од поголем губиток.[8] Еринрајк (2007: 129ff.) зборува за „епидемија на меланхолија“ во Европа во 17 век, која таа ја гледа како еден аспект на потиснувањето на колективната радост, но не се чини нереално да се поврзи и раширената меланхолија и потиснувањето на колективната радост со одвојувањето на луѓето од земјата, со губењето на терапевтскиот ефект од контактот со другите облици на живот и со губењето на виталноста на селските заедници. Заградувањето на земјиштето не само што обезбедува изобилство на расположлива работна сила за капитализмот во зародиш: тоа создава свет на градски жители што се депресивни, осиромашени и обезчувствени поради нивното губење на контакт со природата.
Заградувањето на земјиштето не е само мината епизода: во светски рамки, елиминацијата на селаните од земјата никогаш не била толку поројна како што е денес:
„Глобалните сили ги ‘истуркаат’ луѓето надвор од селата – механизацијата на земјоделството во Јава и Индија, увозот на храна во Мексико, Хаити и Кенија, граѓанските војни и сушите ширум целата територија на Африка, а насекаде консолидацијата на малите имоти во големи и конкуренцијата од агробизнисот со индустриски размери – се чини дека ја одржуваат урбанизацијата дури и кога ‘привлечноста’ на градот е драстично ослабена од долговите и економската депресија.“ (Davis 2006: 17)
Сето ова не значи само беда за луѓето што се засегнати, туку и дека постојано расте метаболичкиот расцеп меѓу луѓето и природата.
Создавајќи го и репродуцирајќи го одвојувањето меѓу луѓето и останатата природа, ние го создаваме и репродуцираме уништувањето на нашите сопствени услови на постоење; со други зборови, ние ги создаваме и репродуцираме условите на сопственото уништување. Поради тоа, луѓето сносат посебна одговорност што нè одвојува од останатите облици на живот. Метаболичкиот расцеп што го загрозува не само нашето сопствено постоење, туку и постоењето на огромен број (можеби и на сите) други облици на живот е последица на човечкото дејствување и може да се надмине само преку преобразба на начините на кои луѓето живеат.
Стана многу јасно дека нашето метаболичко заемнодејствување со другите облици на живот и со нашата природна средина е предуслов за човечкото постоење и дека иднината на човештвото зависи од нашата способност да го надминеме расцепот што го создадовме. Сепак, тоа не значи дека ние сме исти како и другите животни. Стана популарно да се тврди дека не постои суштинска разлика помеѓу луѓето и другите облици на живот. Ова ми се чини дека е и погрешно и опасно. Ние луѓето (а не свињите, а не мравките) сме тие што ги уништуваме изгледите за живот на Земјата и тоа ја одразува нашата карактеристична создавачка и рушителна моќ. Правењето, што е централно за оваа книга, е дистинктивно човечко правење, а не животинско правење. Неопходно е да ја препознаеме нашата разлика со животните за целосно да ја преземеме нашата посебна одговорност за надминување на метаболичкиот расцеп: не можеме да се потпреме на свињите или мравките да го направат тоа.[9]
Оттука, не зачудува што многу од движењата во последните години го ставија во центарот на своите борби надминувањето на одвојувањето меѓу луѓето и другите облици на живот. Ова е суштината на многу од пукнатините: развојот (преку органско градинарство, пермакултура, создавањето ботанички градини, суви тоалети, што и да е) на облик на живеење, на облик на правење, што се заснова на поинаков однос со природата.[10] Бунтот на правењето против апстрактниот труд е одек на повикот на револуционерот од 16 век, Томас Минцер, дека „и сите живи суштества, исто така, мора да станат слободни.“[11]
Фусноти
[1] La Jornada, 4 August 1999.
[1] Видете ја осудата на Томас Мор за заградувањата од почетокот на 16 век: „Овци... Овие мирни суштества, на кои порано им требаше толку малку храна, сега очигледно развиле бесен апетит и се претворија во човекојадци. Полиња, куќи, градови, сè влегува во нивните усти“ (1516/1965: 46).
[2] Marx (1844/1975: 276), цитиран од Foster (2000: 158). [„Економско-филозофски ракописи“]
[3] Претходниот превод (1867/1965: 177) го преведува оригиналот „Stoffwechsel“ (1867/1985: 192) како „материјални повторни дејствија“ наместо како метаболизам: овде се одлучив за подоцнежната верзија. [„Капиталот“, 1 том, 5 глава]
[4] И овде го следам Foster (2000: 155) во користењето на поновиот превод на „Капиталот“ од Бен Фоукс (Маркс, 1894/1976: 949-50): крупниот посед „произведува услови што предизвикуваат непоправлив расцеп во меѓузависниот процес на општествен метаболизам, метаболизам пропишан од природните закони на самиот живот“. Постариот превод (1894/1971: 813) зборува за „непоправлив прекин во кохерентноста на општествената меѓусебна размена пропишана со природните закони на животот“. За важноста на овој концепт, видете и Wilding (2008).
[5] Фостер, соодветно, ја започнува својата книга за „Марксовата екологија“ (2000: 1) со еден впечатлив цитат од Марксовите „Основи на критиката на политичката економија“: „Единството на живото и активно човештво со природните, неоргански услови на неговата метаболичка размена со природата, не е она на што му е потребно објаснување или е резултат на историски процес, туку одвојувањето помеѓу овие неоргански услови на човечката егзистенција и ова активно постоење, одвојување кое целосно е позиционирано само во односот на наемниот труд и капиталот“ (1857/1973: 489).
[6] Видете Horkheimer and Adorno (1947/1979). За критика, видете Wilding (2008).
[7] Видете Williams (1976: 187-8) околу промената на значењето што ѝ се припишува на „природата“. Видете и Federici, која зборува (2004: 203) за „темелното отуѓување што модерната наука го воведе меѓу луѓето и природата“. Веројатно би било попрецизно да се каже дека науката го консолидирала наместо дека го воспоставила ова отуѓување, кое било дел од преобразбата на човековата активност.
[8] Цитатите од Маркс и Енгелс во овој параграф се наведени во Foster (2000).
[9] За ова, видете ја одличната критика на Латур од Adrian Wilding (2010).
[10] Голем дел од оваа книга е напишана среде Jardin Etnobotanico во Сан Андрес Чолула, прекрасна градина направена од Елоина Пелаез и посветена на борбата за поинаков однос помеѓу човечките и нечовечките облици на живот, на борбата против устројувањето на природата како предмет. И оваа теза и целата книга произлегуваат од животот на постојан практично-теоретски дијалог со Елоина.
[11] Цитиран од Маркс во „За еврејското прашање“ (1843/1975: 172) и наведен во Foster (2000: 74).