Првпат објавено: David Harvey, Rebel Cities: From the Right to the City to the Urban Revolution, Verso, London, 2012.
Извор: Левичарско движење „Солидарност“
Превод: М. Шопова и А. Шопов
Техничка обработка: Здравко Савески
Онлајн верзија: април 2021
Живееме во ера во која идеалите за човечките права го заземаат централното место, како во политичка така и во етичка смисла. Огромен дел од политичката енергија се вложува во промовирање, заштита и артикулирање на нивното значење во изградбата на подобар свет. Во најголем дел, концептите кои циркулираат се индивидуалистички и се засновани на сопственоста, и како такви никако не ја загрозуваат хегемонистичката либерална и неолиберална пазарна логика или неолибералните законитости и државните акции. Меѓу другото, ние живееме во свет во кој правото на приватна сопственост и профитните стапки ги истиснуваат сите други концепции на права кои воопшто можат да се замислат. Но, постојат околности во кои идеалот на човечките права доживува колективен пресврт, како кога правата на работниците, жените, геј популацијата и малцинствата доаѓаат во прв план (наследството на старото работничко движење и, да речеме, движењето за граѓанските права кое се појави во САД во шеесеттите години, кое беше колективно и имаше глобално влијание). Таквите борби за колективните права периодично донесуваа важни резултати.
Тука би сакал да истражам еден друг вид колективно право – правото на град во контекст на оживување на интересот за идејата на Анри Лефевр за тоа прашање, како и појавата на сите видови општествени движења ширум светот кои сега бараат такво право. Значи, како може да се дефинира ова право?
Градот, како што еднаш напиша знаменитиот урбан социолог Роберт Парк, претставува „најдоследен човечки и, во целина, негов најуспешен обид да го реконструира светот во кој живее според своите желби. Но, ако градот е свет кој го создал човекот, тоа е свет во кој оттогаш тој е осуден да живее. На тој начин, индиректно и без никакво јасно чувство за природата на својата задача, човекот преку изградбата на градот се реконструирал самиот себеси.“[1] Ако Парк е во право, тогаш прашањето каков вид град сакаме не може да биде одвоено од прашањето каков вид луѓе сакаме да бидеме, за какви видови општествени односи трагаме, каков однос негуваме кон природата, за каков начин на живот копнееме и до какви естетски вредности се придржуваме. Оттука, правото на град е далеку повеќе од право на индивидуален или групен пристап до ресурсите кои ги отелотворува градот: тоа право на менување и повторно осмислување на градот во сè поголема мера е во согласност со нашите најискрени желби. Покрај тоа, тоа е колективно, а не индивидуално право, бидејќи повторното осмислување неизбежно зависи од изразувањето на колективната моќ на процесите на урбанизација. Слободата да се градиме и обновуваме себеси и нашите градови е, како што би сакал овде да истакнам, едно од најдрагоцените а повторно едно од најзанемарените наши човечки права. Како на најдобар можен начин да го изразиме тоа право?
Со оглед на тоа дека, како што тврдеше Парк, ние досега не сме имале никакво јасно чувство за природата на нашата задача, пожелно е прво да разгледаме како сме се создавале и унапредувале низ историјата, со посредство на процесите на урбанизацијата кои ги наметнувале моќните општествени сили. Зачудувачкото темпо и обемот на урбанизација во изминатите стотина години, да речеме, значи дека ние одново сме се реконструирале неколкупати, притоа не знаејќи зошто и како. Дали оваа драматична урбанизација придонесе за човечката благосостојба? Дали таа од нас направи подобри луѓе или нè остави да висиме во светот на моралната дезориентација и отуѓувањето, бесот и фрустрациите? Дали станавме само прости монади расфрлани наоколу во урбаното море? Ова биле прашањата кои ги преокупирале разните толкувачи од деветнаесеттиот век, како Фридрих Енгелс и Георг Зимел, кои давале остроумни критики за урбаните карактери што тогаш се јавувале како одговор на рапидната урбанизација.[2] Денес не е тешко да се набројат сите видови незадоволство и стравови, како и возбудувања, среде уште порапидните процеси на урбаните трансформации. Сепак, некако ми изгледа дека немаме волја за систематска критика. Вителот на промените нè обзема во онаа мера во која се покажуваат очигледните прашања. На пример, што ќе направиме со неизмерните концентрации богатство, привилегии и конзумеризам во речиси сите градови во светот, во околности кои дури и Обединетите Нации во ненадејната експанзија ги опишуваат како „планета на сиромашни квартови“?[3]
Да се бара право на град во смислата во која зборувам овде значи да се бара право на некаков вид обликувачка моќ над процесите на урбанизацијата, над начините на кои се градат и обновуваат нашите градови, и тоа да се прави на фундаментален и радикален начин. Уште од нивното раѓање, градовите растеле низ процесите на географската и општествената концентрација на вишокот производи. Оттука, урбанизацијата секогаш била класен феномен од одреден вид, бидејќи вишоците се издвојуваат од некое одредено место и од некого, додека контролата над употребата на вишоците вообичаено се наоѓа во рацете на малцинствата (како што се религиската олигархија или поетот воин со амбиции за кралскиот престол). Се разбира, оваа општа ситуација се одржува во услови на капитализам, но во тој случај на дело е сосема поинаква динамика. Капитализмот се темели, како што ни вели Маркс, на постојаната потрага по вишок вредност (профит). Но, за да создадат вишок вредност, капиталистите мораат да произведат вишок производи. Тоа значи дека капитализмот постојано произведува вишок производи кои ги бара урбанизацијата. Исто така, важи и обратната релација. Урбанизацијата му е потребна на капитализмот за да ги апсорбира вишоците производи кои ги произведува во континуитет. На тој начин се појавува внатрешна врска помеѓу развојот на капитализмот и урбанизацијата. Заради тоа, не е изненадување што логистичките криви на растот на капиталистичкиот аутпут со текот на времето многу се совпаѓаат со логистичките криви на урбанизацијата на светската популација.
Ајде малку поблиску да погледнеме што прават капиталистите. Тие го започнуваат својот работен ден со одреден паричен износ, а го завршуваат со износ кој е поголем од почетниот (т.е профит). Следниот ден тие мораат да одлучат што ќе направат со вишокот пари кои ги стекнале претходниот ден. Тие се соочуваат со фаустовската дилема: дали повторно да инвестираат за да добијат уште пари или да го потрошат стекнатиот вишок на задоволства. Немилосрдните закони на конкуренцијата ги принудуваат да реинвестираат, бидејќи ако кој било од нив не реинвестира, некој друг сигурно ќе го направи тоа. За капиталистот да остане капиталист, мора да реинвестира одреден вишок за да создаде поголем вишок. Успешните капиталисти вообичаено вложуваат повеќе отколку што им е доволно за да можат да реинвестираат во експанзијата и воедно да ја задоволат својата страст за задоволства. Но, резултатот од постојаното реинвестирање е експанзија на вишокот производство. Уште поважно е тоа што таа активност со себе повлекува експанзија по сложена стапка – оттука сите логистички криви на растот (пари, капитал, аутпути и популација), кои се поврзуваат со историјата на акумулацијата на капиталот.
Политиката на капитализмот е условена од постојаната потреба да се пронајдат профитабилни зони за производство и апсорпција на вишокот капитал. Притоа, капиталистот се соочува со мноштво пречки кои стојат на патот на континуираната и непречена експанзија. Ако постои недостиг на работна сила, а заработките се превисоки, во тој случај или постоечката работна сила мора да биде дисциплинирана (предизвикување невработеност со помош на технологијата или напад на организираната работна сила – како онаа што ја започнаа Тачер и Реган во осумдесеттите години – претставуваат два приоритетни методи на власта) или мора да се најде нова работна сила (преку имиграции, извоз на капитал или пролетаризација на дотогаш независните елементи кај популацијата). Мораат да се пронајдат нови начини на производство, општо, или нови природни ресурси, конкретно. Сето тоа доведува до растечки притисок врз природното опкружување за од него да се извлечат неопходните суровини, а во него да се апсорбираат неизбежните отпадни материи. Обврзувачките закони и конкуренцијата исто така форсираат постојано да се исфрлаат нови технологии и организациски форми, додека капиталистите со повисоко ниво продуктивност се во состојба да ги надиграат оние кои користат послаби методи. Иновациите дефинираат нови барања и потреби, и воедно го редуцираат времето за обрт на капиталот и отпорот кон оддалеченоста. Со тоа се проширува географскиот распон во чии рамки капиталистот е слободен да трага по дополнителни залихи работна сила, суровини и друго. Ако на постоечкиот пазар нема доволна куповна моќ, тогаш можат да се пронајдат нови пазари за експанзија на надворешната трговија, промовирање нови производи и начини на живот, создавање нови кредитни инструменти и државни трошоци финансирани со дефицит. Најпосле, ако профитната стапка е премногу ниска, тогаш соодветни решенија обезбедуваат државно регулирање на „разорувачката конкуренција“, монополизација (поврзување и спојување) и извоз на капитал на сè уште недопрените наоѓалишта.
Ако во еден момент е невозможно да се заобиколи која било од наведените пречки за континуирано кружење и експанзија на капиталот, тогаш акумулацијата на капиталот се блокира и капиталистите се соочени со криза. Капиталот не може да се реинвестира профитабилно, акумулацијата стагнира или запира целосно, а капиталот девалвира (губи вредност), а во некои случаи дури и физички се уништува. Девалвацијата може да добие голем број форми. Вишоците добра можат да бидат девалвирани или уништени, производните капацитети и имотот можат да бидат отпишани во одреден износ или да бидат недоволно ангажирани или пак самите пари можат да бидат девалвирани преку инфлација. И, се разбира, во време на криза и работната сила девалвира преку масовна невработеност. На кои начини, во такви услови, се води капиталистичката урбанизација од потребата за заобиколување на тие пречки и ширењето на подрачјата на профитабилната капиталистичка активност? Јас тука докажувам дека таа игра особено активна улога (споредено со другите феномени, како што се трошоците за војската) во апсорбирањето на вишокот производ кој капиталистите постојано го создаваат во својата потрага по вишок вредност.[4]
Најпрвин, да го разгледаме случајот на Второто царство во Париз. Кризата од 1848 година била една од првите јасни кризи на неискористениот вишок капитал и вишокот работна сила во подеднаква мера, и во вистинска смисла била европска. Таа особено силно го погодила Париз, а резултатот бил прераната револуција која ја кренале невработените работници и оние граѓански утописти кои ја гледале социјалната република како лек за капиталистичката алчност и нееднаквоста. Републиканската буржоазија насилно ги загушила револуционерите, но не успеала да ја разреши кризата. Тоа резултирало со доаѓање на власт на Луј Бонапарта, кој го испланирал пучот во 1851 година и се прогласил за цар во 1852 година. За да опстане политички, авторитарниот цар прибегнал кон масовна политичка репресија над алтернативните политички движења, но исто така знаел дека мора да се позанимава со проблемот на апсорбирањето на вишокот капитал, и тоа и го направил со најавувањето широка програма за инфраструктурни инвестиции во земјата и во странство. Ова „во странство“ значело да се изградат железнички пруги ширум Европа и понатаму на Исток, како и поддршка за големите градежни работи како Суецкиот канал. „Дома“ подразбирало консолидирање на железничката мрежа, изградба на пристаништа, сушење на мочурливото земјиште и слично. Но, пред сè, тоа со себе повлекувало реконфигурирање на урбаната инфраструктура на Париз. Бо 1853 година, Бонапарта во Париз го донел Осман за да раководи со јавните работи.
Осман јасно согледал дека неговата мисија била да помогне да се реши проблемот со вишокот капитал и невработеноста преку урбанизација. Обновата на Париз апсорбирала огромни количини труд и капитал, според стандардите од тоа време и, паралелно со авторитарното потиснување на париската работна сила, претставувала примарен инструмент за општествена стабилизација. Осман во голема мера ги користел идеите од утописките планови (кои ги осмислиле фуриеристите и сенсимонистите) за преуредување на Париз, за кои се воделе дискусии во текот на четириесеттите години од 19 век, но со една голема разлика: тој го трансформирал опсегот во кој бил замислен урбаниот процес. Кога архитектот Иторф му ги покажал на Осман своите планови за изградба на нов булевар, Осман му ги фрлил нацртите в лице, велејќи му: „Недоволно широко... си ставил 40 метри ширина, а јас сакам да биде 120“. Осман размислувал за градот во поголеми размери, па така ги присоединил предградијата и преуредил цели соседни населби (како Ле Ала), наместо да се занимава со ситни преправки на градското ткиво. Тој го променил градот во целина, а не во делови. За да го изведе тоа, барал нови финансиски институции и кредитни инструменти осмислени на сенсимоновски основи (Credit Mobilier и Immobiliere). Она што во суштина го направил било тоа што помогнал да се реши проблемот со располагањето на вишокот капитал преку воспоставување кејнзијански систем на инфраструктурни урбани подобрувања финансирани од дефицити.
Тој систем функционирал одлично петнаесетина години и тој барал не само трансформација на урбаните инфраструктури, туку и изградба на потполно нов урбан начин на живот и изградба на нов вид урбан карактер. Париз станал „град на светлината“, грандиозен центар на потрошувачката, туризмот и задоволствата – кафулињата, големите дисконти, модната индустрија, величествените изложби во целост го измениле урбаниот начин на живот така што било можно да се апсорбираат огромните вишоци преку краен конзумеризам (кој подеднакво ги навредил традиционалистите и ги исклучил работниците). Но, тогаш, 1868 година, пренапрегнатиот и сè поспекулативниот финансиски систем и кредитните структури на кои се темелел системот, доживеале крах. Осман бил тргнат од својата позиција. Очаен, Наполеон III влегол во војна со Германија на Бизмарк, и загубил. Во новосоздадениот вакуум е родена Париската комуна, една од најголемите револуционерни епизоди во капиталистичката урбана историја. Делумно, Комуната била скршена како производ на носталгијата по урбаниот свет што го уништил Осман (сенките на револуцијата од 1848 година) и тенденцијата за повторно запоседнување на градот од страна на оние кои од него биле изземени благодарение на ангажманите на Осман. Но, исто така, Комуната ги артикулирала конфликтните далекусежни визии на алтернативните социјалистички (наспроти монополистичките капиталистички) модернитети, кои ги спротивставиле идеалите на централизираната хиерархиска контрола (јакобинската струја) на децентрализираните анархистички визии за народна контрола (предводени од прудонистите). Во 1872 година, среде интензивното изнесување контраобвиненија во врска со прашањето кој е виновен за падот на Комуната, се случил радикален политички крах помеѓу марксистите и анархистите кој, за жал, до денешен ден сè уште во голема мера ја дели левичарската опозиција на капитализмот.[5]
Сега, да го забрзаме филмот за да стигнеме до Соединетите Држави, во годината 1942. Проблемот со располагањето на вишокот капитал кој во триесеттите изгледал толку несовладлив (како и невработеноста која одела рака под рака со тоа) привремено бил решен како производ за огромна мобилизација на луѓе среде војна. Но, сите стравувале не знаејќи што ги очекува по војната. Во политичка смисла, ситуацијата била опасна. Федералната влада суштински управувала со национализираната економија (и го правела тоа многу ефикасно), а Соединетите Држави биле здружени со комунистичкиот Советски Сојуз во војната против фашизмот. Како одговор на депресијата од триесеттите години се појавиле многу општествени движења со социјалистички тенденции, а нивните следбеници се интегрирале во воените дејствија. Сите знаеме каква била понатамошната судбина на политиката на макартизмот и Студената војна (многубројните знаци кои посочувале кон тоа се појавиле уште во 1942 година). Како и за време на владеењето на Луј Бонапарта, тогашната владејачка класа јасно барала поголема доза политичка репресија за да ги потврди своите позиции на власт. Но, што се случило со проблемот за располагање со вишокот капитал?
Една исцрпна евалуација на остварувањата на Осман била објавена токму 1942 година во едно списание за архитектура. Во статијата детално било документирано сè што направил тој, што делувало неодоливо, и бил направен обид за анализа на неговите грешки. Статијата не ја напишал никој друг туку Роберт Мозес, кој после Втората светска војна за целото метрополитенско подрачје на Њујорк го направил она што го направил Осман за Париз.[6] Со други зборови, Мозес го сменил опсегот на мислењето за урбаниот процес и – преку системот за трансформација на автопатиштата и инфраструктурата (финансирани од дефицити), преку субурбанизација и тотален реинженеринг, не само на градот туку на целото метрополитенско подрачје – го дефинирал начинот како да го апсорбира вишокот производи и со тоа да го реши проблемот за апсорбирање на вишокот капитал. Тој процес, кога е применет на национално ниво, како што и се случило во сите метрополитенски центри во САД (само уште еден вид трансформација на опсегот), одиграл круцијална улога во стабилизацијата на глобалниот капитализам по Втората светска војна (тоа бил период во кој Соединетите Држави биле во состојба да ја движат целокупната глобална некомунистичка економија со помош на водење трговски дефицити).
Субурбанизацијата на САД не била само работа за изградба на нови структури. Како и во случајот на Второто царство во Париз, тој процес со себе повлекувал радикална трансформација на начинот на живот и создавал еден потполно нов поглед на животот во кој новите производи – од градењето станбени блокови во предградијата до ладилниците и клима-уредите, како и појавата на пристапните патишта за разминување на два автомобила и енормниот раст на потрошувачката на нафта – заедно имале свој удел во апсорбирањето на вишокот. Така субурбанизацијата (паралелно со милитаризацијата) играла клучна улога во помагањето на апсорбирањето на вишоците во повоените години. Но, таа го правела тоа по цена на празнење на централните американски градови, оставајќи ги без одржлива економска база, создавајќи на тој начин таканаречена „урбана криза“ во шеесеттите, која ја дефинираат бунтовите на загрозените малцинства (главно Афроамериканците) во градовите во внатрешноста, на кои не им бил дозволен пристап до новата благосостојба.
Но, не се бунтувале само централните градови. Традиционалистите сè помасовно се обединувале околу Џејн Џејкобс, барајќи да се спротивстават на бруталниот модернизам на масивните проекти на Мозес што се одликувале со поинаков вид урбана естетика, која се фокусирала на развојот на локалните градски населби, како и на историското зачувување и, најпосле, на гентрификацијата на постарите подрачја. Но, од тогаш се изградени предградијата, и радикалната трансформација на начинот на живот ги имала сите можни општествени консеквенци, како што и било најавено, вклучувајќи ги феминистките, да речеме, кои истакнувале дека предградието и начинот на живот во предградието се извор на нивните примарни незадоволства. Токму како што се случило и со Осман, кризата почнала сè повеќе да се изразува така што Мозес ја загубил претходната положба, а неговите решенија кон крајот на шеесеттите почнале да се толкуваат како неадекватни и неприфатливи. А, како што османизацијата на Париз имала улога во објаснувањето на динамиката на Париската комуна, така бездушните квалитети на животот во предградијата играат критична улога во драматичните превирања во 1968 година во Соединетите Држави, кога незадоволните студенти белци, припадници на средната класа, влегуваат во фаза на бунт, во потрага по сојузништво со другите маргинализирани групи и здружувајќи се против американскиот империјализам за да создадат движење со цел изградба на поинаков свет, вклучувајќи и поинаков вид урбано искуство (иако, повторно, анархистичките и либертаријанските тенденции биле спротивставени на барањата за хиерархиски и централизирани алтернативи).[7]
Паралелно со бунтот од 1968 година настапи и финансиската криза. Таа делумно беше глобална (со крахот на спогодбата од Бретон Вудс), но исто така потекнуваше и од кредитните институции кои ја поддржаа експанзијата на недвижнините во претходните децении. Таа криза зема замав кон крајот на шеесеттите, сè додека не се сруши целиот капиталистички систем во главната глобална криза, до која дојде заради пукањето на меурот на глобалниот пазар на имот во 1973 година, по што следеше финансискиот банкрот на Њујорк Сити, во 1975 година. Стигнаа црните денови на седумдесеттите, и тогаш се поставуваше прашањето како да се спаси капитализмот од неговите сопствени противречности. На тој начин, ако историјата треба да биде некаков водич, урбаниот процес беше присилен да игра значајна улога. Како што покажа Вилијам Таб, продорот на њујоршката фискална криза од 1975 година, оркестриран од мачниот сојуз помеѓу државната власт и финансиските институции, прв понуди неолиберален одговор на ова прашање: класната моќ на капиталот требаше да се заштити на штета на животниот стандард на работничката класа, додека пазарот беше дерегулиран за да може да ја извршува својата работа. Но, прашањето кое тогаш се поставува е како да се оживее способноста за апсорбирање на вишоците кои мора да ги создаде капитализмот ако сака да опстане.[8]
Да го забрзаме повторно филмот до нашата сегашна конјунктура. Меѓународниот капитализам беше на нишалката на регионалните кризи и крахови (Источна и Југоисточна Азија 1997-98, Русија 1998, Аргентина 2001, итн.) сè додека не доживеа глобален крах во 2008 година. Каква беше улогата на урбанизацијата во оваа историја? Во Соединетите Држави до 2008 година важеше општата изрека дека пазарот со недвижности е важен стабилизатор на економијата, особено по високотехнолошкиот крах од доцните деведесетти. Пазарот со недвижности апсорбираше голем дел од вишокот капитал директно преку новоградбата (која се однесуваше на градењето станбени објекти во градското јадро и во предградијата, како и на градењето нови деловни простори), додека рапидната инфлација на цените на станбените објекти, поддржана од расипничкиот бран на рефинансирања на хипотеките по историски минимални каматни стапки, поттикна експлозијата на побарувачката на потрошувачки добра и услуги на американскиот пазар. Глобалниот пазар делумно беше стабилизиран преку урбаната експанзија и спекулативниот бум на пазарите со недвижности во САД, додека САД водеа политика на огромни трговски дефицити со остатокот од светот, задолжувајќи се приближно две милијарди долари дневно за да се напојува со тие средства нивниот незаситен конзумеризам и војните финансирани од дефицитот, водени во Авганистан и Ирак во текот на првата деценија од дваесет и првиот век.
Но, урбаниот процес мина низ уште една трансформација на обемот. Накратко, стана глобален. Заради тоа не можеме да се фокусираме само на САД. Пазарот со недвижности бележи процут во Британија, Ирска и Шпанија, како и во многу други земји, што го помогна интензивирањето на капиталистичката динамика на начини споредливи со оние кои се применуваа во САД. Урбанизацијата на Кина, вршена во последните дваесет години, како што ќе видиме во второто поглавје, имаше радикално поинаков карактер, со силен фокус на градењето инфраструктури. Нејзиното темпо беше енормно интензивирано по кратката рецесија која ја снајде земјата во 1997 година. За последните дваесет години повеќе од стотина градови го поминаа прагот од милион жители, додека малите села, како Шенжен, израснаа во огромни метрополи со шест до десет милиони жители. На почетокот, индустријализацијата беше концентрирана во специјални економски зони, но тогаш рапидно се излеа надвор од нив, во сите општини кои имаа волја да го апсорбираат вишокот капитал од странство и да ја реинвестираат деловната добивка во рапидна експанзија. Гигантските инфраструктурни проекти, како што се браните и автопатите – повторно, во целост финансирани од дефицити – ја трансформираат околината.[9] Подеднакво огромните шопинг центри, научните паркови, аеродромите, големите пристаништа, резиденциите за одмор и уживање од сите видови, како и целиот спектар новоосмислени културни институции, паралелно со постоењето затворени заедници и голф клубови, го исполнуваат кинескиот амбиент паралелно со пренатрупаните урбани станбени населби наменети за масите работници кои се мобилизирани од сиромашните рурални региони создавајќи мигрантска работна сила. Како што ќе видиме, огромни се консеквенците кои тој процес на урбанизација ги има за глобалната економија и за апсорбирањето на вишокот капитал.
Сепак, Кина е само еден епицентар на процесот на урбанизација кој сега стана навистина глобален, делумно преку вчудоневидувачката глобална интеграција на финансиските пазари, кои ја користат својата флексибилност од дефицитите да ги финансираат урбаните проекти од Дубаи до Сао Паоло, од Мадрид до Мумбај, па сè до Хонгконг и Лондон. На пример, кинеската централна банка дејствуваше врз секундарниот хипотекарен пазар во САД, додека Голдман Сакс беше вклучен на разбрануваниот пазар со недвижности во Мумбај, а капиталот од Хонгконг беше вложуван во Балтимор. Во речиси секој град во светот на дело беше процутот на новоградбите за побогатите граѓани – често вознемирувачки слични по својот карактер – паралелно со напливот на сиромашни доселеници кои се доселуваа во градовите онака како што селаните од руралните подрачја остануваа без своите поседи преку процесите на индустријализација и комерцијализација на аграрот.
Ваквиот градежен бум е видлив во Мексико Сити, Сантијаго де Чиле, Мумбај, Јоханесбург, Сеул, Тајпеј, Москва и ширум Европа (во Шпанија достигна драматични размери), подеднакво како и во градовите на главните капиталистички земји, како Лондон, Лос Анџелес, Сан Диего и Њујорк (каде во текот на 2007 година беа започнати повеќе опсежни урбани проекти од кога било претходно, под администрација на милијардерот Блумберг). Восхитувачките, спектакуларни и во одредена смисла криминално-апсурдни проекти на урбанизацијата никнаа на средниот Исток, во местата како што се Дубаи и Абу Даби, како средство за канализирање на вишоците капитал кои се избирани врз основа на богатството стекнато од нафтата, применувајќи најразлични начини – најбезочни, општествено најнепривлечни и по животната средина најпогубни од сите кои досега се применети (како што е изградбата на затворена ски-скокалница среде врелиот пустински амбиент). Сепак, ние овде сме сведоци на уште една трансформација на обемот која го зафати урбаниот процес – оној кој нè оневозможува да согледаме дека она што можеби се одвива на глобално ниво во принцип е слично на процесите кои Осман толку стручно ги водел во еден краток период за време на Второто француско царство во Париз.
Но, овој урбанизациски бум зависеше, како и сите други пред него, од изградбата на новите финансиски институции и спогодби, осмислени заради организирање кредити неопходни да го поддржат. Пресудна улога одиграа финансиските иновации започнати во осумдесеттите години, особено секјуритизацијата и пакувањето локални хипотекарни заеми наменети за продажба на инвеститорите ширум светот, како и воспоставувањето нови финансиски институции за унапредување на секундарниот пазар со хипотекарни заеми и чување колатерални обврзници. Користа што ја донесоа овие финансиски иновации е многукратна: со тоа дојде до развлекување на ризикот во ширина, а на фондовите за екстра штедење им беше дозволен полесен пристап до вишокот побарувачка за недвижности, а покрај тоа, со нивно содејство беа намалени агрегатните каматни стапки (со истовремено генерирање енормно богатство присвојувано од страна на финансиските посредници кои ги правеа овие чуда). Но, развлекувањето на ризикот не значи да се елиминира истиот. Покрај тоа, фактот дека ризикот може да се развлече до значителни размери може да ги забрза и поризичните потфати на локално ниво, со оглед на тоа дека ризикот може да се пренесе и на друго место. Во недостаток на адекватни начини на контрола за проценка на ризикот, пазарот на хипотекарни заеми се извлече од контрола, и она што ѝ се случува на фирмата „Переире брадерс“ помеѓу 1867 и 1868 година и фискалното расипништво на Њујорк Сити во раните седумдесетти, е повторено во кризата со хипотекарните заеми и вредноста на недвижностите која изби во 2008 година. Во првиот налет, кризата беше концентрирана во американските градови и околу нив (иако слични знаци можат да се забележат и во Британија), со особено сериозни импликации кои ги погодија Афроамериканците со ниски примања и жените кои сами го водат домаќинството, населени во старите делови од градовите.
Оваа криза, со своите отровни локални влијанија кои ги изврши на градскиот живот и градските инфраструктури (цели приградски населби во градовите како Кливленд, Балтимор и Детроит се уништени со пропаѓањето на хипотеките), ја загрози целокупната архитектура на глобалниот финансиски систем и исто така предизвика голема рецесија. Паралелите кои се прават со седумдесеттите, благо кажано, се неверодостојни (вклучувајќи го и моменталниот одговор на американските Федерални резерви во вид на евтини пари, што е речиси сигурен начин за генерирање на големи инфлаторни закани, како што се случи во доцните седумдесетти, можеби и малку подоцна).
Но, оваа ситуација сега стана далеку покомплицирана и отворено е прашањето дали сериозниот крах во Соединетите Држави може да биде компензиран со движење во некој друг дел од светот (на пример, во Кина). Нерамномерниот географски развој повторно може да го спаси системот од тотализација на глобалниот крах, како што се случи во деведесеттите, иако овојпат Соединетите Држави се во средиштето на проблемот. Но, финансискиот систем, исто така, привремено е многу поцврсто поврзан отколку кога било претходно.[10] Компјутерски водената split-second трговија, кога еднаш ќе отстапи од утврдената насока, секогаш се заканува да создаде некое големо отстапување на пазарот (создаде неверојатен метеж на берзите), што ќе создаде масовна криза која бара повторно тотално осмислување на начинот на кој функционираат финансискиот капитал и пазарите со пари, што ги вклучува и односите со урбанизацијата. Како и во сите претходни фази, оваа последната радикална експанзија на урбаниот процес со себе донесе неверојатни трансформации на начинот на живот. Квалитетот на урбаниот живот стана стока за оние што имаат пари, токму како и самиот град, во свет во кој конзумеризмот, туризмот, културната индустрија и индустријата заснована на знаењето, како и постојаното потпирање на економијата на спектаклот, станаа главни аспекти на урбаната политичка економија, дури и во Индија и Кина. Постмодернистичката наклонетост кон забрзување на создавањето пазарни ниши, како во правец на изборот на урбаниот животен стил и потрошувачките навики така и во културните форми, ја опкружува современото урбано искуство на аурата на слободата на избор на пазарот, доколку имате пари можете да се заштитите од приватизацијата на редистрибуцијата на имотот преку развивање криминални активности и предаторски измамнички дејства (кои ескалираат секаде). Шопинг центрите, мултиплекс кината и супермаркетите цветаат (нивното производство прерасна во голем бизнис), токму како и продавниците за брза храна и малите занаетчиски бизниси, бутиците и, како што Серон Зукин лукаво забележува: „Смирување со капучино“. Дури и неповрзаниот, неинтересен и монотон развој во предградието, кој продолжува да доминира во многу области, сега го добива својот противотров во движењето на „новиот урбанизам“ кое измамува продажба кај заедниците и животен стил од бутиците како развоен производ за да ги задоволи градските соништа. Ова е свет во кој неолибералната етика со интензивно посесивен индивидуализам може да стане образец за социјализација на човечката личност. Влијанието ги зголемува изолацијата, вознемиреноста и неврозата кај поединецот среде едно од најголемите општествени достигнувања (барем судејќи според енормните димензии и сеопфатниот карактер) некогаш изградени во човечката историја заради задоволување на нашите најдлабоки желби.
Но, и сите тие пукнатини во системот се премногу очигледни. Ние сè повеќе живееме во поделени, фрагментирани градови, кои сè повеќе се центар на конфликти. Како ние го гледаме светот и ги дефинираме можностите зависи од тоа на која страна се наоѓаме и кои видови конзумеризам ни се достапни. Во изминатите децении, неолибералниот пресврт повторно ја врати класната моќ во рацете на богатите елити.[11] Во само една година неколку менаџери од хеџ фондовите во Њујорк натрупаа три милијарди долари како лични заработки, а бонусите на Волстрит за поединци во последните неколку години скокнаа од околу пет милиони долари до точката од 50 милиони долари, колку што се плаќаат врвните играчи (сокривајќи ги од јавноста цените на недвижнините на Менхетен). По неолибералниот пресврт од доцните осумдесетти, во Мексико никнаа четиринаесет милијардери, и Мексико сега се гордее со најбогатиот човек на планетата, Карлос Слим, во исто време кога приходите на сиромашниот слој на населението во таа земја стагнираат или дури бележат пад. Кон крајот на 2009 година (откако помина најлошата фаза од крахот) во Кина имаше 115 милијардери, 101 во Русија, 55 во Индија, 52 во Германија, 32 во Британија и 30 во Бразил, во споредба со 413 во Соединетите Држави.[12] Резултатите од оваа растечка поларизација во дистрибуцијата на богатството и моќта неизбришливо се вткаени во просторните форми на нашите градови, кои сè повеќе прераснуваат во градови утврдени со фрагменти, заградени заедници и приватизирани јавни простори држени под постојан надзор. Неолибералната заштита на правата на приватна сопственост и нивните вредности стануваат владејачка форма на политиката, дури и за пониската средна класа. Во светот кој се развива, особено, градот
„се кине на различни одвоени делови, од што јасно се образуваат мноштво ‘микродржави’. Градските населби во кои живеат поимотните граѓани, каде се пружаат сите видови услуги, како што се учењето во ексклузивни школи, натпреварите во голф, тениските терени и приватната полиција која патролира во областите, се преплетуваат со илегалните населби каде вода има само во јавните фонтани, каде не постојат санитарни системи, каде струјата ја краде привилегираното малцинство, каде патиштата во дождливите периоди се претвораат во калливи канали и каде делењето заеднички куќи е правило. Изгледа дека секој фрагмент живее и функционира автономно, држејќи се цврсто за она до што можел да се дограби во секојдневната борба за преживување.“[13]
Во такви услови сè потешко е да се одржат идеалите на урбаниот идентитет, граѓанството и припадништвото, кохерентните урбани политики, кои се веќе загрозени со ширењето на малаксаната индивидуалистичка неолиберална етика. Дури и идејата дека градот би можел да функционира како колективен политички ентитет, како место во чии рамки и од каде можат да еманираат прогресивни општествени движења, изгледа, барем на површината, сè поневеројатна. Па, сепак, во суштина постои цел спектар урбани општествени движења кои тежнеат да ја надминат изолираноста и да го преобликуваат градот во поинаква општествена слика од онаа која ја даваат силите на градежните компании, поддржани од финансиските фондови, корпоративниот капитал и локалниот државен апарат кој е сè повеќе претприемачки насочен. Дури и релативно конзервативните градски администрации бараат начини како да ги користат своите овластувања за да експериментираат со нови начини на создавање урбан живот, како и со демократизацијата на управата. Дали постои урбана алтернатива и, ако постои, од која страна може да дојде таа?
Меѓутоа, апсорбирањето вишоци преку трансформација на градот има уште помрачен апсект. Таа со себе повлече последователни бранови урбано реструктуирање по пат на процесот „креативна деструкција“. Тоа речиси секогаш има и класна димензија, бидејќи секогаш оние кои се сиромашни, кои немаат никакви привилегии, како и оние кои се маргинализирани од политичката сцена, први страдаат во овој процес, и тоа во најголема мера. Се бара насилство за да се оствари нов урбан свет на рушевините од стариот. Осман насилно ги разбил старите париски квартови, во кои живееле сиромашните, користејќи ја моќта на експропријацијата заради претпоставеното јавно добро, и тоа го правел во име на унапредувањето на граѓанството, преродбата на животната средина и обновата на градот. Тој свесно го испланирал укинувањето на поголемиот дел од припадниците на работничката класа и другите непокорни елементи, заедно со валканите индустрии од градскиот центар на Париз, каде претставувале закана за јавниот ред и мир, јавното здравје и, се разбира, политичката власт. Создал урбана формула каде се верувало (неточно, како што се покажало во 1871 година) дека е можно да се обезбеди доволно ниво на надзор и воена контрола со кои би било лесно да се контролираат револуционерните движења со воена сила. Но, како што истакнал Енгелс во 1872 година:
„Во реалноста, буржоазијата има само еден метод за решавање на станбеното прашање, во одредена смисла – тоа значи, решавање на тоа прашање така што решението секогаш одново го обновува тоа прашање. Овој метод се нарекува 'Османов', [под кој] ја подразбирам практиката која сега стана вообичаена, а која се состои во правење раздори во работничките квартови во нашите големи градови, а особено во подрачјата кои се сместени во центарот на градот, сосема независно дали тоа се прави заради јавното здравје или заради разубавување на градот, или пак заради поголема побарувачка на големи деловни простори во центарот на градот, или заради сообраќајни потреби, како што е поставувањето железнички пруги, прокопувањето улици (што понекогаш изгледаат како да имаат цел да ја отежнат борбата со барикадите)... Без оглед на тоа колку и да се различни причините, резултатот секогаш е ист: срамните улички исчезнуваат со задолжителната придружна самобендисаност која неконтролирано ја излеваат претставниците на буржоазијата, гордеејќи се со тој застрашувачки успех, но додека трепнат со очите тие повторно се појавуваат на некое друго место во градот... Тие легла на секакви болести, валкани ќумези и подрумишта, во кои капиталистичкиот начин на производство ги втерува нашите работници, каде се принудени да ноќеваат, не се укинуваат, туку само се преместуваат на други локации! Истата економска нужност што прва ги создала, ги создава и на некое друго место.“[14]
Фактички, требало да поминат повеќе од сто години за да заврши буржоаското освојување на централен Париз, за последиците од тоа освојување да ги видиме во последните години, во бунтовите и дивеењата кои се случија во овие издвоени делови од предградијата во кои маргинализираните доселеници и невработените работници и младината се чувствуваат сè повеќе заробени. Се разбира, тажната приказна овде е тоа што процесите кои Енгелс ги опишал се јавуваат секогаш одново во капиталистичката урбана историја. Но, Роберт Мозес го „искасапил Бронкс“ (како што се изразил брутално) и следеле долги и гласни жалопојки на групите и движењата од околните градски населби кои се соединиле со реториката на Џејн Џејкобс, на незамисливото уништување не само на вредното градско ткиво туку и на цели заедници и резиденти и нивните долго негувани мрежи за општествена интеграција.[15] Но, во случајот со Њујорк и Париз, каде веќе еднаш се покажа дека на бруталната сила на државните експропријации успешно им се спротивставија немирите од 1968 година, се јавува многу поподмолниот и позлобен процес на трансформација, манифестирајќи се преку фискалното дисциплинирање на демократските градски влади, пазарите со земјиште, спекулирањата со сопственоста и класифицирањето на земјата за оние намени кои генерираа највисока можна стапка промет во условите за „највисоки и најдобри намени“. Енгелс премногу добро ја разбрал целта на тој процес:
„Растот на големите модерни градови неприродно и колосално ја зголемува вредноста на земјата во одредени подрачја, особено во оние кои се наоѓаат во центарот на градот; зградите изградени на тие подрачја ја намалуваат таа вредност наместо да ја зголемуваат, со оглед на тоа дека тие повеќе не им припаѓаат на изменетите околности. Тие се рушат и на нивинте места никнуваат други. Пред сè, тоа се случува со работничките куќи кои се наоѓаат во центарот и чии закупнини, дури и во услови на најголема пренаселеност, никогаш не можат да надминат одреден максимум, или тоа го можат само незначително. Тие згради се рушат и на нивното место се подигнуваат продавници, складишта и јавни згради.“[16]
Обесхрабрувачки е кога ќе се помисли дека сето ова е напишано 1872 година, бидејќи описот на Енгелс директно се однесува на современите урбани процеси во повеќето земји од Азија (Делхи, Сеул, Мумбај), како и на современата гентрификација, да речеме, во Харлем и Бруклин во Њујорк. Процесот на преселување и одземање, накратко, исто така лежи во срцето на урбаниот процес во капитализмот. Ова е сликата во огледалото на апсорбирањето на капиталот преку урбаниот обновен развој. Разгледајте го случајот на Мумбаи, каде шест милиони луѓе официјално се сметаат за жители на сиромашни квартови од градот, населени на земјиште кое во поголем дел е без легален сопственик (на сите мапи од градот – местата во кои живеат тие се оставени празни). Со настојувањето Мумбај да се претвори во глобален финансиски центар кој би можел да му конкурира на Шангај, се разгорува експанзијата на развојот на имотот и на тој начин земјиштето кое го заземаат жителите од сиромашниот крај станува сè повредно. Вредноста на земјиштето во Дарави, едно од најугледните зафрлени места во Мумбај, се проценува на две милијарди долари, а притисокот да се исчисти сиромашниот крај (заради заштита на животната средина и социјални причини, кои го прикриваат одземањето на земјиштето) секој ден расте сè повеќе. Финансиските сили, поддржани од државата, принудуваат на насилно расчистување на сиромашните краеви, а во некои случаи го одземаат теренот кој цела генерација го заземале нивните жители. Акумулацијата на капиталот на земјиштето преку активностите на прометот со недвижности цвета, додека земјиштето се добива речиси бесплатно. Дали луѓето кои се протерани од земјата добиваат обештетување? Среќниците добиваат некаков ситнеж. Но, иако индискиот устав одредува дека државата има обврска да ги штити животите и благосостојбата на целата популација, без оглед на кастинската или класната припадност, и да ги гарантира правата на доживотно домување и засолниште, индискиот Врховен суд донесе и вонсудски и судски пресуди кои го редефинираат ова уставно барање. Со оглед на тоа дека жителите од сиромашните краеви се илегални сопственици, а многумина не можат недвосмислено да го докажат својот долгогодишен престој на земјата, немаат никакви права на обештетување. Признавањето на тоа право, како што вели Уставниот суд, би било еднакво со наградување на џепчиите за нивните престапи. Заради тоа жителите на сиромашните краеви или се противат и борат или се селат со својот преостанат имот на периферијата, крај патиштата, или каде што можат да најдат минимум простор.[17] Слични примери за одземање на правото на сопственост (иако помалку брутални и повеќе легалистички) можат да се сретнат во САД, преку злоупотребата на правото на истакнат посед со помош на кое се вршени раселувања на долгогодишните резиденти во поприфатливите станбени простори во корист на намената на земјиштето од повисок ред (како што е заедничката управа – кондоминиуми и супермаркети). На соочувањето во Врховниот суд, либерално ориентираните судии извојуваа победа против конзервативците, изјавувајќи дека за локалното ниво ваквиот начин на однесување, заради зголемување на основицата за нивниот данок на имот, е совршено во согласност со уставот.
Во Сеул, во деведесеттите, градежните компании и градежниците изнајмувале групи насилници кои наликувале на сумо борачи, со цел да упаѓаат во населбите и да ја уништуваат со палки не само надворешната фасада на куќите туку и целиот имот кој им припаѓал на оние кои ги изградиле тие куќи со свои сопствени средства, на падините од ридовите, уште во педесеттите, на земја која до деведесеттите стана земја со висока вредност. Повеќето од тие околни ридови сега се прекриени со високи згради кои не ги покажуваат белезите од бруталните процеси за расчистување на земјиштето со кои беше овозможена нивната изградба. Во Кина, на милион луѓе им бил одземан просторот кој тие долго го заземале. Лишени од правото на приватна сопственост, тие можат да бидат едноставно отстранети од земјата со декрет на државата, со нудење некаква минимална исплата во готовина за малку да им помогнат на патот на преселбата (пред земјата да им се предаде на градежниците по висока профитна стапка). Во одредени случаи луѓето своеволно се селат, но исто така се јавува и масовен отпор, што е вообичаен одговор на бруталната репресија на Комунистичката партија. Во случајот со Кина, често се иселува населението на рабовите од селата, илустрирајќи го значењето на аргументацијата на Лефевр, која остроумно беше поставена во шеесеттите, дека јасната разлика која некогаш постоела помеѓу урбаното и руралното бледнее, претворајќи се во куп порозни простори на нерамномерниот географски развој под владејачка команда на капиталот и државата. Во Кина, руралните заедници на рабовите од градовите преминаа од тешката и слабо платена работа за одгледување зелки во лежерен статус на градски рентиери (или барем како што правеа нивните општински партиски лидери) кои преку ноќ стануваа управувачи на кондоминиуми. Таков е случајот и со Индија, каде сега политиката на стимулирање зони за специјален економски развој, фаворизирана од страна на централната влада и владите на одредени држави, води во насилство насочено против земјоделските производители, меѓу кои најголемиот чин на насилство е масакрот кај Нандиграм во Западен Бенгал, кој го оркестрираше водечката марксистичка политичка партија, за да се отвори патот за крупниот индонезиски капитал, кој е подеднакво заинтересиран за развојот на градскиот имот како и за индустрискиот развој. Во овој случај правата на приватната сопственост не можеа да обезбедат никаква заштита.
А така е и со сличниот прогресивен предлог за доделување на правото на приватна сопственост на илегалните доселеници со цел да им се понудат средства кои им овозможуваат да излезат од бедата. Тоа е вид предлог кој е ставен на дневен ред кога се во прашање фавелите во Рио, но проблемот е во тоа што сиромашните, под товарот на несигурноста на приходите и честите финансиски тешкотии, можат лесно да бидат убедени да го разменат тоа средство за исплата во готовина по релативно ниска цена (богатите вообичаено одбиваат да го дадат својот вреден имот за која било цена, што е причина заради која Мозес го искасапил сиромашниот Бронкс, а не имотната авенија Парк). Се обложувам дека, ако продолжат сегашните трендови, за петнаесет години сите тие ридови, кои сега ги заземаат фавелите, ќе бидат прекриени со високи кондоминиуми со величествен поглед на заливот во Рио де Жанеиро, додека некогашните жители на фавелите ќе бидат истиснати и принудени да живеат во некоја оддалечена периферија.[18] Долгорочниот ефект од приватизацијата на општествените станови во централен Лондон, која ја презеде Маргарет Тачер, беше да се создаде таква рента и структура на цените на домувањето во целото метрополитенско подрачје за да се исклучи можноста луѓето со ниски приходи, како и оние кои ѝ припаѓаат на средната класа, да бидат сопственици на недвижности каде било во близина на градскиот центар. На тој начин, проблемот на пристапното домување, како проблемот на сиромаштијата и достапноста, навистина се турнати под тепих.
Овие примери нè предупредуваат дека постои цела палета навидум „прогресивни“ решенија кои не само што го префрлуваат проблемот на некое друго место, туку всушност и го зацврстуваат, истовремено продолжувајќи го златниот ланец кој ја затвора ранливата и маргинализирана популација во рамки на орбитата на обртот и акумулацијата на капиталот. Ернандо де Сото надмоќно образложува дека недостатокот на јасно утврдени права на сопственост е она што ги држи сиромашните долу, во состојба на беда, во поголем дел од глобалниот југ (игнорирајќи го фактот дека сиромаштијата сериозно се забележува и во земјите во кои веќе се воспоставени јасни права на приватната сопственост). Се разбира, ќе има случаи каде гарантирањето на таквите права во фавелите во Рио или во сиромашните краеви во Лима ќе ослободува индивидуална енергија и претприемачка иницијатива кои водат до лично унапредување. Често придружен ефект е да се уништуваат колективните модуси на општествена солидарност и заемна поддршка, насочени кон непрофитно максимизирање, додека секој агрегатен ефект речиси сигурно ќе биде поништен во отсуство на сигурно и адекватно наградено вработување. На пример, Џулија Елијачар забележува дека во Каиро овие навидум прогресивни политички мерки креираат „пазар на одземање“, што во суштина тежнее да ја исцица вредноста од економијата заснована на заемна почит и реципроцитет, во корист на капиталистичките институции.[19]
Речиси истиот коментар во голема мера може да се примени на решенијата кои го опфаќаат одобрувањето на микрокредити и микрофинансиски олеснувања за сиромашното население на глобално ниво, кои сега толку убедливо ги пропагираат финансиските институции во Вашингтон. Микрокредитот во својата општествена инкарнација (како што изворно го осмислил добитникот на Нобелова награда Мухамед Јунус) навистина отвори нови можности и изврши значајно влијание на меѓуродовите односи, што повлече позитивни консеквенци за жените во земјите како Индија и Бангладеш. Но, тој го остварува тоа по пат на наметнување на системот за колективна одговорност за отплата на долгот, кое повеќе може да доведе до затворање, а не до ослободување. Во светот на микрофинансиите, како што го артикулираа вашингтонските институции (наспроти социјалната, повеќе филантропска ориентација на микрокредитите, која ја предложи Јунус), ефектот се постигнува со генерирање високоприносни извори на приходи (со каматни стапки кои се најмалку 18%, а често и повеќе од тоа) за глобалните финансиски институции, среде појавата на маркетиншката структура која на мултинационалните корпорации им обезбедува пристап до масовниот агрегатен пазар кој го сочинуваат две милијарди луѓе кои живеат со помалку од два долари дневно. Планот е крупниот бизнис да продре на тој гигантски „пазар на дното од пирамидата“, како што се нарекува во бизнис круговите, по пат на конструирање сложени мрежи на продажен персонал (главно жени) поврзани со маркетиншки ланец кој води од мултинационалните складишта до уличните продавачи.[20] Продажниот персонал формира заедница на општествени односи, каде сите се одговорни едни на други, воспоставена заради гарантирање на отплатата на долгот заедно со каматата, што им обезбедува да набавуваат стока која тие потоа поединечно ја пласираат на пазарот. Како и кај гарантирањето на правото на приватна сопственост, речиси е сигурно дека некои луѓе (а во повеќето случаи жени) можеби ќе отидат дури и понатаму, тежнеејќи да се збогатат, додека ноторниот проблем на тешкотијата на пристапот до сиромашните потрошувачки производи по прифатливи цени ќе биде намален. Но, тоа не е решение за проблемот на сиромаштијата кој се создаде под влијание на урбаниот развој. Повеќето учесници во системот за микрофинансирање ќе бидат редуцирани на статусот обични полукметови на долгот, затворени на лошо платената позиција на врска помеѓу мултинационалните корпорации и осиромашените жители од градските сиромашни краеви, при што предноста секогаш оди кај мултинационалните корпорации. Тоа е вид структура која ќе го блокира истражувањето на попродуктивни алтернативи. Сосема сигурно е дека со неа нема да биде предложено никакво право на град.
Урбанизацијата, како што можеме да заклучиме, играше решавачка улога во апсорбирањето на вишоците капитал, и тоа го правеше преку постојан раст со географски опфат, но по цена на процесите за развивање на креативна деструкција, кои како последица имаат одземање на какво било можно право на град од градските маси. Тоа периодично се завршува со бунт, како што се случило во Париз 1871 година, кога масите на кои им бил одземен просторот се кренале на нозе, тежнеејќи повторно да го освојат градот што го загубиле. Урбаните општествени движења од 1986 година, од Париз и Бангкок до Мексико Сити и Чикаго, во сличен стил тежнееја да дефинираат поинаков начин на урбан живот од оној што им го наметнаа капиталистичките градители и државата. Ако, како што изгледа, е многу веројатно дека растат фискалните тешкотии во актуелната конјунктура и ако дотаму е успешна неолибералната, постмодернистичката и конзумеристичката фаза на капиталистичката апсорпција на вишокот преку урбанизацијата која е на залез, и ако оттаму произлезе поопфатна криза, тогаш се поставува прашањето: каде е нашата 1986 или, уште подраматично, каде е нашата верзија на Комуната?
Аналогно на трансформациите во фискалниот систем, политичкиот одговор на нашето време мора да биде многу покомплексен токму заради тоа што по својот опфат урбаниот процес денес е глобален и е уништен од секаков вид расцепи, неизвесности и од нерамномерниот географски развој. Но, тие пукнатини во системот се, како што некогаш пееше Леонард Коен, „она што внесува светлина внатре“. Знаците на бунтот се насекаде (немирите во Кина и Индија имаат хроничен карактер, граѓански војни дивеат во Африка, Латинска Америка врие, движењата за автономија се јавуваат во сите места, а дури и во САД политичките знаци сугерираат дека мнозинството од населението вели дека „навистина е доста“, вперувајќи го прстот кон подивениот јаз на нееднаквоста). Секој од овие бунтови одеднаш би можел да стане заразен. Меѓутоа, за разлика од фискалниот систем, урбаните и периурбаните движења на отпорот, од кои многу се рафрлани по целиот свет, не се нималку цврсто здружени. Навистина, многу од нив не се во никаква меѓусебна врска. Оттука, мала е веројатноста дека една искра, како што некогаш сонуваше Weather Underground, ќе предизвика пожар во преријата. Тие ќе добијат некаква далеку посистематска форма. Но, ако овие различни опозициски движења на некој начин се поврзат – на пример, ако се соединат околу слоганот право на град – тогаш кои ќе бидат нивните барања?
Одговорот на последното прашање е навистина едноставен: ќе се бара поголема демократска контрола на производството и употребата на вишокот. Бидејќи урбаниот процес е главниот капитал за употреба, правото на град се конституира со воспоставување демократска контрола над прегрупирањето вишоци преку урбанизацијата. Да се има вишок производи не е нешто лошо: навистина, во многу ситуации вишокот е пресуден за адекватен опстанок. Во текот на целата капиталистичка историја одреден дел од создадениот вишок на вредност бил оданочуван од страна на државата, а во социјалдемократските фази тој сегмент значително растел, оставајќи поголем дел од вишокот под државна контрола. Целокупниот неолиберален проект во изминатите триесет години беше ориентиран кон приватизација на контролата на вишокот. Меѓутоа, податоците за сите земји од ОБСЕ покажуваат дека по седумдесеттите уделот на бруто производот кој го зема државата главно бил константен. Оттука, главното настојување на неолибералниот јуриш беше да се спречи ширењето на државниот удел на начинот кој се применуваше во шеесеттите. Следната реакција беше да се создадат нови системи на управување, кои ги интегрираат државните и корпоративните интереси и, преку примена на паричната моќ, да гарантираат дека контролата на трошењето на вишокот преку државниот апарат ги протежира корпоративниот капитал и повисоките класи во обликувањето на урбаниот процес. Растот на уделот на вишокот под државна контрола ќе функционира само ако се реформира и самата држава и ако повторно се доведе под демократска контрола на народот.
Сè повеќе сме сведоци дека правото на град паѓа во рацете на приватните или квазиприватните интереси. На пример, во Њујорк имаме градоначалник милијардер, Мајкл Блумберг, кој го преобликува градот во согласност со интересите на градежните претпријатија, Волстрит и елементите од транснационалната капиталистичка класа, истовремено продолжувајќи да го продава градот како оптимална локација атрактивна за високопрофитни бизнис инвестиции и како фантастична дестинација за туристи, со што Менхетен суштински се претвора во една огромна затворена заедница наменета исклучиво за богатите. (Иронично, неговиот слоган кој го користеше во градежните потфати гласеше: „Гради како Мозес, а мисли на Џејн Џејкобс.“[21]) Во Сиетл, милијардерот како што е Пол Ален го има главниот збор, а во Мексико Сити, најимотниот човек на светот, Карлос Слим, ги обновува улиците во строгиот центар за да го задоволи вкусот на туристите. Но, не се само богатите поединци оние кои имаат директно влијание. Во градот Њухејвен, кој очајнички копнее по ресурси неопходни за реинвестирање во сопствениот урбан развој, се наоѓа Универзитетот Јеил, еден од најбогатите универзитети во светот, кој го преобликува поголемиот дел од градот според своите потреби. Универзитетот Џон Хопкинс го прави истото во источен Балтимор, а Универзитетот Колумбија планира да го направи истото за подрачјето на Њујорк (двата случаи ги предизвикуваат движењата на отпорот во станбените населби, како што се случи по обидот за одземање земјиште во Дарави). Постоечкото право на град, како што е воспоставено сега, е премногу тесно ограничено, во повеќето случаи во рацете на малубројната политичка и економска елита која е во позиција сè повеќе да го обликува градот во согласност со своите конкретни потреби и најдлабоки желби.
Но, ајде поструктурно да ја погледнеме оваа ситуација. Секоја година во јануари се објавува проценка на вкупниот број бонуси заработени од целата напорна работа која финансиерите ја вложиле во текот на претходната година. Во 2007 година, која беше катастрофална година за финансиските пазари според сите мерила (иако воопшто не толку лоша како годината што следеше), вкупниот збир бонуси изнесуваше 33,2 милијарди долари, само два проценти помалку од претходната година (што не е толку лошо ниво на наградите за светскиот финансиски систем кој се распаѓа). Среде летото 2007 година Федералните резерви и Европската централна банка уфрлија милијарди краткорочен кредит во финансискиот систем за да ја обезбедат неговата стабилност, а како што годината се ближеше кон крајот Федералните резерви драматично ги намалуваа каматните стапки, секогаш кога пазарите на Волстрит се закануваа со пад. Во исто време, два или можеби три милиони луѓе – главно мешани едночлени домаќинства кои ги сочинуваат жени, делумно Афроамериканки во центрите на градовите, а делумно маргинализирано белечко население од перифериите – останаа без станбен простор или беа на работ да го загубат, како резултат на пропаѓањето заради губење на хипотеките. Многу градски населби, па дури и цели периурбани заедници во Соединетите држави беа разурнати и уништени, упропастени од предаторските кредиторски практики на финансиските институции. Тоа население не доби никакви бонуси. Всушност, со оглед на тоа дека принудната наплата значи простување на долгот, а тоа се третира како приход, многумина од оние над кои е извршена принудната наплата се соочуваат со гломазен износ на данок пресметан на парите кои никогаш ги немале. Оваа ужасна асиметрија го поставува следното прашање: зошто Федералните резерви и американското Министерство за финансии не ја проширија помошта во вид на среднорочна ликвидност на домаќинствата на кои им се закануваше принудна наплата сè додека реструктуирањето на хипотекарните заеми по прифатливи стапки не ги реши повеќето од проблемите? Суровоста на кредитната криза ќе беше ублажена, а осиромашените луѓе и градските населби кои ги населуваа ќе беа заштитени. Покрај тоа, глобалниот финансиски систем немаше да се ниша на работ на тотална несолвентност, како што се случи една година потоа. Секако, со тоа ќе се проширеше мисијата на Федералните резерви надвор од нивниот нормален дoмен на овластувања, и ќе дојдеше во конфликт со правилото на неолибералната идеологија според кое, во случај на конфликт помеѓу користа за финансиските институции и благосостојбата на луѓето, луѓето треба да бидат турнати настрана. На тој начин, исто така, би дошло до конфликт со преференциите на капиталистичката класа, во поглед на распределбата на приходот и неолибералните идеи за личната одговорност. Но, само погледнете колкава цена е платена заради тоа што слепо се држеше до таквите правила и заради неразумната креативна деструкција која следеше заради тоа. Сигурно може и мора да се направи нешто за да се променат таквите политички одлуки?
Но, ние допрва, во дваесет и првиот век, треба да очекуваме кохерентно движење за спротивставување на сето тоа. Се разбира, веќе постојат мноштво различни урбани борби и урбани општествени движења (во најширока смисла на зборот, вклучувајќи ги и движењата од руралната позадина). Никнувањето бројни урбани иновации во поглед на одржливоста на животната средина, културната инкорпорација на имигрантите и урбаниот дизајн на јавните станбени простори може да се следи насекаде во светот. Но, тие допрва ќе конвергираат во единствена цел за стекнување поголема контрола над употребата на вишокот (а камоли над условите за негово создавање). Еден чекор, иако никако последен, кон унификација на овие борби, претставува острото фокусирање на оние моменти од креативната деструкција каде економијата за акумулација на богатството насилно се надоврзува на економијата на грабежот, и таму да се прокламира, во името на развластените, нивното право на град – нивното право да го менуваат светот, да го менуваат животот, и повторно да го осмислуваат градот според своите желби. Тоа колективно право, подеднакво како работниот слоган и политичкиот идеал, нè враќа назад на древното прашање кој е тој што ја одредува внатрешната врска помеѓу урбанизацијата и производството и употребата на вишокот. Можеби, на крајот, Лефевр беше во право, пред повеќе од четириесет години, кога инсистираше дека револуцијата на нашето време мора да биде урбана – или нема да ја има.
Забелешки
[1] Robert Park, On Social Control and Collective Behaviour, Chicago: Chicago University Press, 1967:3.
[2] Friedrich Engels, The Condition of the Working-Class in England in 1844, London: Penguin Classics, 2009; Georg Simmel, “The Metropolos and Mental Life” во: David Levine, ed., On Individualism and Social Forms, Chicago: Chicago University Press, 1971.
[3] Mike Davis, Planet of Slums, London: Verso, 2006.
[4] За поцелосен преглед на овие идеи види: David Harvey, The Enigma of Capital and The Crises of Capitalism, London: Profile Books, 2010.
[5] Овој преглед се заснова на: David Harvey, Paris, Capital of Modernity, New York: Routledge, 2003.
[6] Robert Moses, “What Happened to Haussmann”, Architectural Forum 77 (July 1942): 57-66: Robert Caro, The Power Broker: Robert Moses and the Fall of New York, New York: Knopf, 1974.
[7] Henri Lefebvre, The Urban Revolution, Minneapolis: University of Minesota Press, 2003.
[8] William Tabb, The Long Default: New York City and the Urban Fiscal Crisis, New York: Monthly Review Press, 1982; David Harvey, A Brief History of Neoliberalism, Oxford OUP, 2005.
[9] Thomas Campanella, The Concrete Dragon: China’s Urban Revolution and What it Means for the World, Princeton, NJ: Princeton Architectural Press, 2008.
[10] Richard Bookstaber, A Demon of Our Own Design: Markets, Hedge Funds, and the Perils of Financial Innovation, New York: Wiley, 2007; Frank Partnoy, Infectious Greed: How Deceit and Risk Corrupted Financial Markets, New York: Henry Holt, 2003.
[11] Dejvid Harvi, Kratka istorija neoliberalizma, Mediterran Publishing, Novi Sad, 2012; Thomas Edsall, The New Politics of Inequality, New York: Norton, 1985.
[12] Jim Yardley and Vikas Bajaj, “Billionaries’ Ascent Helps India, and Vice Versa”, New York Times, 27 July 2011.
[13] Marcello Balbo, “Urban Planning and the Fragmented City of Developing Countries”, Third World Planning Review 15:1 (1993): 23-5.
[14] Friedrich Engels, The Housing Question, New York: International Publishers (1935): 74-7.
[15] Marshall Berman, All That is Solid Melts Into Air, London: Penguin, 1988.
[16] Friedrich Engels, The Housing Question: 23.
[17] Usha Ramanathan, “Illegality and the Urban Poor”, Economic and Political Weekly, 22 July 2006; Rakesh Shukla, “Rights of the Poor: An Overview of Supreme Court”, Economic and Political Weekly, 2 Sept 2006.
[18] Поголем дел од ова мислење го следи делото на Hernando de Soto, The Mistery of Capital: Why Capitalism Triumphs in the West and Fails Everywhere Else, New York: Basic Books, 2000; да се погледне критичката анализа во: Timothy Mitchell, “The Work of Economics: How a Discipline Makes Its World”, Archives Europeennes de Sociologie 46:2 (2005): 297-320.
[19] Julia Elyachar, Markets of Dispossession: NGOs, Economic Development, and the State in Cairo, Chapell Hill: Duke University Press, 2005.
[20] Ananya Roy, Povetry Capital: Microfinance and the Making of Development, New York: Routledge, 2010; C. K. Prahalad, The Fortune at the Bottom of the Pyramid: Eradicating Poverty Through Profits, New York: Pearson Prentice Hall, 2009.
[21] Scott Larson, “Building Like Moses with Jane Jacobs in Mind”, PhD dissertation, Earth and Environmental Sciences Program, City University of New York, 2010.