Εισήγηση σε παρουσίαση του ΟΔΜΑΑΑ των τροτσκιστικών αρχείων στα ΑΣΚΙ, 27/11/2003
Αντα Κάπολα
Το Αρχείο της ΕΔΕ / ΕΕΚ περιήλθε στις συλλογές των Αρχείων Σύγχρονης Κοινωνικής Ιστορίας τον Ιούλιο του 2000, ύστερα από απόφαση της Κεντρικής Επιτροπής του κόμματος για την κατάθεσή του. Το Αρχείο καλύπτει την μεταπολιτευτική διαδρομή της Ένωσης που μετεξελίσσεται σε κόμμα το 1985 και αφορά την χρονική περίοδο 1973-1996.
Η Εργατική Διεθνιστική Ένωση ιδρύθηκε το 1963 ως το ελληνικό τμήμα της Διεθνούς Επιτροπής της 4ης Διεθνούς. Από τα πρώτα χρόνια συγκρότησης και λειτουργίας της, σε όλη την προδικτατορική περίοδο, δυστυχώς δεν διασώζεται κάποιο τεκμήριο, στην συλλογή που έχει κατατεθεί στα ΑΣΚΙ. Παράνομη από την 21η Απριλίου 1967, η ΕΔΕ, αναδιοργανώνεται στην Ελλάδα σε συνθήκες παρανομίας. Στο εξωτερικό έρχεται σε επαφή με το βρετανικό τμήμα της Διεθνούς Επιτροπής της 4ης Διεθνούς και εκτείνει τις δραστηριότητές της με την υποστήριξη του. Από την χρονική περίοδο αυτή, έχουν διασωθεί η σειρά της εφημερίδας «Η ώρα της αλλαγής», που εκδίδονταν στο Λονδίνο καθώς και η παράνομη εφημερίδα που κυκλοφορούσε στο εσωτερικό της Ελλάδας με τίτλο «Η Πρωτοπορία». Τα αρχειακά τεκμήρια που εντοπίζονται από την περίοδο της δικτατορίας περιορίζονται μόνο σε κάποια εσωτερικά συζητητικά κείμενα και δελτία (1973- 1974). Η ΕΔΕ νομιμοποιείται τον Σεπτέμβριο του 1974, και παράλληλα ξεκινά η έκδοση της εβδομαδιαίας στην αρχή εφημερίδας της «Σοσιαλιστική Αλλαγή». Το Οκτώβριο του 1975 ιδρύεται η νεολαία της ΕΔΕ, που επιγράφεται οι «Νέοι Σοσιαλιστές». Τέλος, τον Νοέμβριο του 1985 η ένωση με ιδρυτικό συνέδριο μετεξελίσσεται σε κόμμα, στο Εργατικό Επαναστατικό Κόμμα (ΕΕΚ).
Το Αρχείο της ΕΔΕ όταν παρελήφθη από τα ΑΣΚΙ, αριθμούσε περίπου ογδόντα κιβώτια μαζί με τις συλλογές του ελληνικού και ξένου τύπου. Η πρώτη εντύπωση από την κατάσταση των τεκμηρίων, έδειχνε ότι το αρχείο ήταν στοιχειωδώς οργανωμένο θεματικά για τις τρέχουσες ανάγκες του κόμματος. Λόγω του εγκιβωτισμού και της μεταφοράς του, κυρίως όμως λόγω των προηγούμενων χρήσεων του, είχε χαθεί η όποια εσωτερική συνάφεια στα περιεχόμενα των φακέλων. Έτσι το ταξινομικό έργο έγινε εξαιρετικά δύσκολο. Τα αρχειακά τεκμήρια έπρεπε, να χωριστούν και να κατηγοριοποιηθούν σε θεματικές ενότητες που θα αποτύπωναν -κατά το δυνατόν- το οργανόγραμμα της οργάνωσης. Στην ουσία, όμως, το Αρχείο έπρεπε να οργανωθεί εξ’ αρχής. Μια επιπλέον δυσκολία προέκυπτε απο τα ιδιαίτερα στοιχεία του πολιτικού χώρου που εκπροσωπείται και αποτυπώνεται στις σειρές των αρχειακών τεκμηρίων. Η έλλειψη γνώσης της ιστορίας του ελληνικού τροτσκιστικού κινήματος, της δομής και της λειτουργίας των οργανώσεων και των κομμάτων που το εκπροσώπησαν στην Ελλάδα και επομένως και της ΕΔΕ, αποτελούσε βεβαίως μια μεγάλη πρόκληση για την ενασχόληση με το συγκεκριμένο αρχείο. Παράλληλα όμως, δημιουργούσε πρακτικές δυσκολίες για την ταξινόμησή του.
Μια δεύτερη ιδιαιτερότητα προκύπτει από το γεγονός ότι το Αρχείο αναφέρεται στην πρόσφατη μεταπολιτευτική περίοδο. Το ζήτημα δεν αφορά το ταξινομικό έργο αλλά τα προβλήματα δεοντολογίας που αντιμετωπίζουμε στη διαχείριση των σχετικά πρόσφατων αρχείων και συλλογών. Προερχόμενο από ένα συγκεκριμένο πολιτικό χώρο που χαρακτηρίστηκε και από τις αυστηρότητές του και ταυτόχρονα εγγραφόμενο στην πλέον πρόσφατη πολιτική μας ιστορία, το Αρχείο της ΕΔΕ χρειάζεται μια ιδιαίτερη αντιμετώπιση καθώς βρίθει ονομάτων και πληροφοριών για ανθρώπους που παραμένουν ακόμη δραστήριοι και ενεργοί στα σημερινά πολιτικά δρώμενα. Οι ταξινομήσεις, όπως είναι φυσικό, δεν επηρεάζονται από τις διαπιστώσεις αυτές. Η διάθεση όμως των υλικών που σχετίζονται με προσωπικά δεδομένα, πρέπει να υπακούσει στους κανόνες που θέτει η ανάγκη προστασίας των προσώπων και ο σεβασμός της ατομικότητας. Η διαδικασία της ταξινόμησης και της καταλογογράφησης του Αρχείου βαίνουν προς την ολοκλήρωσή τους. Οι επεξεργασίες, που μέχρι σήμερα διαθέτουμε, μας επιτρέπουν την γενική παρουσίαση του Αρχείου και των ενοτήτων του.
Οι θεματικές ενότητες ή κατηγορίες που προκύπτουν από τις επεξεργασίες των υλικών αφορούν τα όργανα και τμήματα του κόμματος και τη λειτουργία τους. Το Πολιτικό Γραφείο, η Κεντρική Επιτροπή και τα τμήματα της, τα Συνέδρια, η νεολαία του κόμματος, η συνδικαλιστική παράταξη, το αρχείο της εφημερίδας της ΕΔΕ «Σοσιαλιστική Αλλαγή» αποτελούν πτυχές της δραστηριότητας της οργάνωσης και αποτυπώνονται στο Αρχείο μαζί με ένα σημαντικό σώμα εγγράφων από την επικοινωνία του κόμματος με την Διεθνή Επιτροπή της 4ης Διεθνούς (ΔΕΤΔ).
Τα τεκμήρια του Πολιτικού Γραφείου καθώς και της Κεντρικής Επιτροπής καταλαμβάνουν ένα μεγάλο και ιδιαίτερα σημαντικό μέρος των εγγράφων. Πρόκειται για τις δύο πλουσιότερες ενότητες που χαρακτηρίζονται εξίσου από τη μεγαλύτερη χρονική και θεματική συνοχή και που καλύπτουν όλη την μεταπολιτευτική περίοδο λειτουργίας του κόμματος.
Από τα τεκμήρια του Πολιτικού Γραφείου -του βασικού καθοδηγητικού, συντονιστικού και εκτελεστικού πυρήνα- ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα σχεδόν πλήρη πρακτικά των συνεδριάσεών του. Τα τεκμήρια της πρώτης περιόδου διασώζονται, κυρίως σε λυτά χειρόγραφα και κατάστιχα, ενώ στα μεταγενέστερα χρόνια είναι εμφανής η χρήση ηλεκτρονικού υπολογιστή. Συχνά, μέσα στα κατάστιχα υπάρχουν ένθετες επιστολές και εκθέσεις μελών του κόμματος προς το Πολιτικό Γραφείο. Η θεματολογία των συνεδριάσεων αφορά καταρχήν εσωκομματικά ζητήματα, θέματα επικαιρότητας εσωτερικής και διεθνούς, επεξεργασία πολιτικών κειμένων, κ.ά. Έντυπες και δακτυλόγραφες, δημοσιοποιημένες και εσωκομματικές ανακοινώσεις, προκηρύξεις, αποφάσεις και καταγγελίες του Πολιτικού Γραφείου συνθέτουν ένα πολύτιμο πλαίσιο για τη μελέτη της πορείας και της λειτουργίας του κόμματος.
Αντίστοιχα, οι σχεδόν πλήρεις σειρές των πρακτικών από τις συνεδριάσεις της Κεντρικής Επιτροπής σε συνδυασμό με την συλλογή από έντυπα φυλλάδια, προκηρύξεις, ανακοινώσεις και αποφάσεις, παραγωγής της Κεντρικής Επιτροπής, αποτελούν επίσης μια σημαντική σειρά. Τα πρακτικά σώζονται σε κατάστιχα και σε χειρόγραφα λυτά φύλλα και καλύπτουν την περίοδο 1976-1992. Στα κατάστιχα περιέχονται επίσης πρακτικά ορισμένων προσυνεδρίων και συνεδρίων του κόμματος, καθώς και οικονομικοί απολογισμοί και εσωκομματικά κείμενα. Τα θέματα που πραγματεύονται τα υλικά αυτής της ενότητας σχετίζονται τόσο με την τρέχουσα επικαιρότητα (διεξαγωγή εκλογών, κυβερνητική πολιτική, εργατικά ζητήματα, κ.ά.) όσο και με εσωκομματικά θέματα που αφορούν την προετοιμασία των συνεδρίων, επεξεργασίες προγραμματικών κειμένων καθώς και την χάραξη πολιτικής γραμμής, την οργανωτική συγκρότηση, αλλά και ζητήματα επαγρύπνησης και ελέγχου του κόμματος.
Κάποιες επιμέρους Επιτροπές λειτουργούν στο πλαίσιο της Κ.Ε.. Αναφερόμαστε ενδεικτικά στην Οικονομική Επιτροπή. Οι εξιδικευμένες υπηρεσίες της παρέχουν στοιχεία όπως απολογισμούς, , μισθωτήρια γραφείων, καταστάσεις εσόδων-εξόδων, αποδείξεις πληρωμών και εισφορών, στοιχεία για τις οικονομικές εξορμήσεις κ.ά τεκμήρια για την οικονομική κατάσταση και την διαχείριση των κομματικών οικονομικών ζητημάτων.
Τα Συνέδρια, ως αυτοτελής θεματική ενότητα, αποτελούν μια εξίσου σημαντική πηγή για την μελέτη της διαδρομής του συγκεκριμένου πολιτικού χώρου. Δεν έχουμε εντοπίσει τα τεκμήρια των πρώτων συνεδρίων μετά την μεταπολίτευση. Τα υλικά που διασώζονται χρονολογούνται από το 1977. Πρόκειται για χειρόγραφα κυρίως πρακτικά συζητήσεων στα πλαίσια των Συνεδρίων, κείμενα των προσυνεδρίων, αποφάσεις και θέσεις (σχέδια και τελικά κείμενα), ημερήσιες διατάξεις, προγραμματικά κείμενα και έντυπα φυλλάδια.
Στον χώρο του εργατικού – συνδικαλιστικού κινήματος η ΕΔΕ / ΕΕΚ εκπροσωπείται από την συνδικαλιστική της παράταξη, την Σοσιαλιστική Πανσυνδικαλιστική Ένωση (ΣΠΕ). Πέραν των εσωκομματικών εγγράφων που αφορούν τις συνδιασκέψεις και τα συνέδρια της παράταξης εντοπίστηκαν ακόμη σειρές από ανακοινώσεις, διακηρύξεις, αποφάσεις, καταγγελίες και προκηρύξεις της συνδικαλιστικής παράταξης της ΕΔΕ. Η ΣΠΕ. δραστηριοποιείται ενεργά στους εργασιακούς χώρους των ιδιωτικών εκπαιδευτικών, των γιατρών και των εργαζομένων στον Υγειονομικό τομέα, των δημοσίων και δημοτικών υπαλλήλων, των ιδιωτικών και τραπεζικών υπαλλήλων, των οικοδόμων, καθώς και των εργαζομένων στον τομέα των δημόσιων μεταφορών και των αυτοκινητιστών, στον τομέα μετάλλου, στον τομέα τύπου-χάρτου, στον τομέα ιματισμού. Στους χώρους όπου δημιουργεί έρεισμα, διαθέτει και την αντίστοιχη οργάνωση και το γραφείο της και συμμετέχει στις αρχαιρεσίες και τα καθοδηγητικά όργανα των σωματείων. Η πολυποίκιλη αυτή συνδικαλιστική δραστηριότητα με τις διαφορετικές πυκνότητες που δημιουργεί στους εργασιακούς τομείς και εργατικούς κλάδους, συνδυαζόμενη με την πλούσια αρθρογραφία της εφημερίδας για τα εργατικά και συνδικαλιστικά θέματα δίνει μια αντιπροσωπευτικότατη εικόνα όχι μόνο της παρέμβασης των τροτσκιστών αλλά και του ελληνικού συνδικαλιστικού κινήματος στην μεταπολιτευτική περίοδο.
Η δραστηριότητα της νεολαίας του κόμματος που ιδρύεται τον Οκτώβριο του 1975, και ονομάζεται «Νέοι Σοσιαλιστές», αποτελεί και στο Αρχείο μια ξεχωριστή ενότητα. Αν και ο όγκος των τεκμηρίων είναι περιορισμένος σε σχέση με τα υπόλοιπα υλικά του ευρύτερου κομματικού αρχείου, η ενότητα αυτή περιλαμβάνει τεκμήρια του Κεντρικού Συμβουλίου και του Εκτελεστικού Γραφείου της νεολαίας, στοιχεία για την οργάνωση των εκπαιδευτικών κατασκηνώσεων και των Φεστιβάλ Τροτσκισμού, υλικά για την οργάνωση και διεξαγωγή των συνεδρίων. Η Σοσιαλιστική Φοιτητική παράταξη και η σοσιαλιστική Μαθητική Παράταξη αντιπροσωπεύουν την νεολαία αντίστοιχα στον φοιτητικό και το μαθητικό χώρο. Οι «Νέοι Σοσιαλιστές» δραστηριοποιούνται ενεργά στο πλαίσιο της «Παγκόσμιας Επαναστατικής Νεολαίας». Συμμετέχουν στα Διεθνή Συνέδρια και τις Ευρωπορείες που πραγματοποιήθηκαν το 1977-1978 με θέμα τη μαζική ανεργία στις χώρες της ΕΟΚ. Συμμετέχουν επίσης και στην μεγάλη πορεία που διέσχισε την Ευρώπη τιμώντας τα 100 χρόνια από τον θάνατο του Καρλ Μάρξ. Παράλληλα,διατηρούν στενές επαφές και συνεχή αλληλογραφία με την αντίστοιχη νεολαία της Μεγάλης Βρετανίας και παρακολουθούν τις Συνδιασκέψεις της. Οι κινητοποιήσεις της νεολαίας στην Ελλάδα είναι εμφανείς επίσης με την διοργάνωση και τη συμμετοχή σε καμπάνιες που αφορούν διεθνή θέματα όπως το Παλαιστινιακό αλλά και την μεταφορά της συζήτησης για την ανεργία με τις θεαματικές εκδηλώσεις όπως η πορεία από τη Θεσσαλονίκη στην Αθήνα και το «τραίνο των ανέργων» που με αφετηρία την Αλεξανδρούπολη διέσχισε την Ελλάδα.
Αναπόσπαστο στοιχείο της οργάνωσης αποτελεί σ’όλα αυτά τα χρόνια η εφημερίδα της. Η «Σοσιαλιστική Αλλαγή» - επίσημο όργανο της ΕΔΕ και του ΕΕΚ στη συνέχεια - αρχίζει να εκδίδεται τον Σεπτέμβρη του 1974, σηματοδοτώντας το τέλος των απαγορεύσεων. Κυκλοφορεί ως εβδομαδιαία στην αρχή και από το 1977 δυο φορές την εβδομάδα. Η αρχειακή ενότητα που αφορά το αρχείο της εφημερίδας – εκτός της πλήρους σειράς των φύλλων - περιλαμβάνει κείμενα και επεξεργασίες κειμένων προς δημοσίευση, εισερχόμενες επιστολές αναγνωστών και συνδρομητών, δελτία διανομής της εφημερίδας, στοιχεία για την λειτουργία του τυπογραφείου ενώ το πιο πολύτιμο μέρος αποτελεί το φωτογραφικό της Αρχείο. Αν και αταξινόμητο ακόμα, αποτελείται από φωτογραφίες και σειρές αρνητικών που αποτυπώνουν στιγμές από την διαδρομή του κόμματος, τις κοινωνικές και κυρίως τις εργατικές κινητοποιήσεις των χρόνων της μεταπολίτευσης. Στο χώρο των εκδόσεων εντάσσεται και το διμηνιαίο θεωρητικό πολιτικό περιοδικό της Κ.Ε. της ΕΔΕ, «Επαναστατική Μαρξιστική Επιθεώρηση» που εκδίδεται από τον Νοέμβριο του 1975.
Η οργανική ένταξη της οργάνωσης στη Διεθνή Επιτροπή της 4ης Διεθνούς (ΔΕΤΔ) έχει αφήσει έντονα το αποτύπωμά της στο Αρχείο. Πρόκειται για μια σημαντικότατη συλλογή τεκμηρίων για το διεθνές τροτσκιστικό κίνημα, κυρίως για την τάση που διαμορφώθηκε στη Βρετανία. Εσωκομματικά πολιτικά κείμενα, αλληλογραφία του Διεθνούς τμήματος με το αντίστοιχο ελληνικό, ανακοινώσεις, αποφάσεις, μανιφέστα, υλικά συνεδρίων. Η ενότητα αυτή προσφέρει πλούσιο πληροφοριακό υλικό για την πορεία της ΔΕ, τις πολιτικές επιλογές, τις εσωτερικές διαφωνίες, τις σκληρές αντιπαραθέσεις και τα σχίσματα που τις ακολούθησαν. Μια άλλη πτυχή της ΔΕ αποτελούν τα Διεθνή Σχολεία, τα ειδικά σεμινάρια εκπαίδευσης και θεωρητικής κατάρτισης των στελεχών από διάφορες χώρες. Στο Αρχείο σώζονται αρκετά εσωκομματικά θεωρητικά μαθήματα ιστορίας, φιλοσοφίας και οικονομίας. Λόγω της εκλογής του τότε Γραμματέα του Ελληνικού τμήματος στην ηγεσία της ΔΕΤΔ, στη δεκαετία του 1980, έχουν διασωθεί σημαντικά τεκμήρια της επικοινωνίας του διεθνούς τμήματος με τα επιμέρους τοπικά τμήματα. Επίσης διασώζονται οι επεξεργασίες άρθρων και κειμένων που προορίζονται για δημοσίευση στο περιοδικό Marxist, το κεντρικό όργανο της ΔΕΤΔ.
Στις αρχειακές σειρές που κατατέθηκαν στα ΑΣΚΙ μαζί με το Αρχείο της ΕΔΕ αλλά χωρίς να ενσωματώνεται απολύτως οργανικά σ’αυτό, αποτελούν τα τεκμήρια του σωματείου, «Συμπόσιο ’90: Ένωση για την ανάπτυξη της Ιστορικής Επιστήμης για την καταγωγή, τις αιτίες και τις συνέπειες του Σταλινισμού στην ΕΣΣΔ και σε άλλες χώρες». Η Ένωση δημιουργήθηκε με την πρωτοβουλία της Διεθνούς Επιτροπής της 4ης Διεθνούς και πραγματοποίησε τρία επιστημονικά Συνέδρια στην Αγγλία, την Αθήνα και την Βαρκελώνη στην περίοδο 1990-1993 ενώ στα μεσοδιαστήματα οργανώνει συζητήσεις και διαλέξεις, σε συναφή με την επωνυμία, θέματα. Έχουν διασωθεί τα πρακτικά των συνεδρίων σε δακτυλόγραφη μορφή καθώς και έντυπα στο μέτρο που οι περισσότερες εισηγήσεις δημοσιεύονται ως ένθετα στην εφημερίδα «Σοσιαλιστική Αλλαγή».
Το αρχείο της ΕΔΕ/ΕΕΚ, που διαθέτουμε στα ΑΣΚΙ είναι ένα σημαντικό αρχείο. Είναι σημαντικό γιατί, από όσο γνωρίζουμε, είναι το πρώτο αρχείο μιας τροτσκιστικής οργάνωσης που μετεξελίσσεται σε πολιτικό κόμμα και διατίθεται στην επιστημονική έρευνα. Το γεγονός ότι διαθέτει τεκμήρια που αποτυπώνουν σχεδόν όλες τις πτυχές και τις όψεις της οργάνωσης σε συνδυασμό με την χρονική συνέχεια, μας επιτρέπει να παρακολουθήσουμε με συνέπεια την διαδρομή και τα στάδια ανάπτυξης της οργάνωσης.
Η μοναδικότητά του έγκειται επίσης στο γεγονός, ότι η πληρότητα που το χαρακτηρίζει αναδεικνύει τις διεργασίες που χαρακτηρίζουν το σύνολο του συγκεκριμένου χώρου σε αντίθεση με άλλα προσωπικά αρχεία και συλλογές που συνήθως είναι προσωποκεντρικά και ακολουθούν υποχρεωτικά όχι τόσο τα στάδια διαμόρφωσης της οργάνωσης και το πλήρες ανάπτυγμα των δραστηριοτήτων της αλλά την πορεία, τις αρμοδιότητες του ενδιαφερόμενου προσώπου ή τα προσωπικά ενδιαφέροντα και ερωτήματα του συλλέκτη.
Η συστηματική έρευνα του αρχείου προσφέρει την δυνατότητα μελέτης του τροτσκιστικού κινήματος στην Ελλάδα στην μεταπολιτευτική περίοδο. Σε μια εποχή νομιμότητας και πολυφωνίας των αριστερών πολιτικών ρευμάτων και τάσεων το αρχείο της ΕΔΕ φωτίζει την πορεία μιας δυναμικής συνιστώσας τους.
Αντα Κάπολα