Γράφτηκε: 23 Ιούνη 1921
Πηγή: Σπάρτακος τ. 59, Μάης 2001
Πρωτοδημοσιεύτηκε: «Εισήγηση για την
Παγκόσμια Οικονομική Κρίση και τα Νέα Καθήκοντα της Κομμουνιστικής
Διεθνούς», 23 Ιουνίου του 1921, 3ο Συνέδριο της Κομμουνιστικής Διεθνούς.
Eπανεκδόσεις: L.Trotsky, the First Five
yars of the Communist International, vol.1, New York, Pioneer
publishers, 1945, p.201, και Inprecor 449-450
Ιούν.-Σεπτ.2000.
Ελληνική Μετάφραση: Τάσος Αναστασιάδης
HTML Markup: Aντώνης Μεγρέμης για το
ελληνικό Αρχείο των Μαρξιστών στο Internet
Οι αστοί και οι ρεφορμιστές οικονομολόγοι, που έχουν ιδεολογικό συμφέρον να παρουσιάζουν ευνοϊκά την κατάσταση του καπιταλισμού, εξηγούν ότι η σημερινή κρίση δεν αποδεικνύει απολύτως τίποτα και ότι, αντίθετα, είναι απολύτως φυσιολογική. Αμέσως μετά τον πόλεμο υπήρξε ένα βιομηχανικό μπουμ και τώρα βρισκόμαστε μπροστά σε μια κρίση. Άρα ο καπιταλισμός βαίνει πάντα καλώς.
Είναι γεγονός ότι ο καπιταλισμός ζει περνώντας από κρίσεις και ανθίσεις όπως και ένας άνθρωπος ζει αναπνέοντας και εκπνέοντας: πρώτα υπάρχει μια έκρηξη της βιομηχανίας, μετά σταμάτημα και μετά κρίση, που ακολουθείται με σταμάτημα της ίδιας της κρίσης, μετά με βελτίωση, με ένα νέο μπουμ, με νέο σταμάτημα, κλπ.
Η κρίση και το μπουμ, μαζί με όλες τις μεταβατικές φάσεις, αποτελούν έναν κύκλο ή έναν από τους μεγάλους κύκλους της βιομηχανικής ανάπτυξης. Ο κάθε κύκλος διαρκεί 8 με 9 ή 10 χρόνια και μπορεί να διαρκέσει ώς και 11. Εξαιτίας των εσωτερικών του αντιφάσεων ο καπιταλισμός δεν αναπτύσσεται σε ευθεία γραμμή, αλλά σε ζιγκ-ζαγκ, με πάνω και με κάτω. Νά τί βρίσκεται στη βάση των εξηγήσεων που δίνουν οι απολογητές του καπιταλισμού: «καθώς διαπιστώνουμε μετά τον πόλεμο μια διαδοχή από μπουμ και από κρίσεις —λένε—, άρα όλα βαίνουν καλώς στον όμορφο καπιταλιστικό κόσμο».
Στην πραγματικότητα, τα πράγματα βαίνουν διαφορετικά. Το γεγονός ότι μετά τον πόλεμο ο καπιταλισμός εξακολουθεί να διακυμαίνεται κυκλικά σημαίνει απλώς ότι ακόμα δεν έχει πεθάνει, ότι δεν είναι πτώμα αυτό που έχουμε μπροστά μας. Και όσο δεν θα έχει ανατραπεί από την προλεταριακή επανάσταση, ο καπιταλισμός δεν θα σταματήσει να γνωρίζει κύκλους, ανοδικούς και καθοδικούς: οι κρίσεις και οι ανθίσεις τον χαρακτήρισαν ήδη από τη γέννησή του και θα τον συνοδεύσουν ώς το θάνατό του. Αλλά για να δούμε την ηλικία του καπιταλισμού και τη γενική του κατάσταση, για να διαπιστώσουμε αν συνεχίζει ακόμα να αναπτύσσεται, εάν έχει φτάσει στην ωριμότητά του ή αν βρίσκεται στην παρακμή του, είναι αναγκαίο να διαγνώσουμε τη φύση αυτών των κύκλων, όπως ακριβώς και η κατάσταση ενός ανθρώπινου οργανισμού δεν μπορεί να διαγνωστεί παρά μόνο ελέγχοντας εάν η αναπνοή είναι κανονική ή σπασμοδική, βαθιά ή ελαφριά, κλπ.
Ο πυρήνας του προβλήματος μπορεί να προσεγγιστεί ως εξής. Ας πάρουμε την ανάπτυξη του καπιταλισμού —την αύξηση της παραγωγής άνθρακα, υφασμάτων, σιδηροδρόμου, χάλυβα, εξωτερικού εμπορίου, κλπ.— και ας χαράξουμε μια καμπύλη που ν περιγράφει την ανάπτυξη αυτήν. Εάν η καμπύλη αντιστοιχεί στην πραγματική πορεία της οικονομικής ανάπτυξης, τότε την βλέπουμε να ανεβαίνει όχι με απρόσκοπτο τρόπο, αλλά σε ζιγκ-ζαγκ, με πάνω και με κάτω, που περιγράφουν αντίστοιχα τα μπουμ και τις κρίσεις. Έτσι, η καμπύλη της οικονομικής ανάπτυξης αποτελείται από δύο κινήσεις: μια αρχική κίνηση που εκφράζει τη γενική άνοδο του καπιταλισμού και μια δευτερογενή κίνηση που περιέχει περιοδικές ταλαντώσεις εξαιτίας των διαφορετικών βιομηχανικών κύκλων.
Το φετεινό Γενάρη, οι Times του Λονδίνου δημοσίευσαν έναν πίνακα που κάλυπτε μια περίοδο 138 ετών —από τον πόλεμο ανεξαρτησίας των 13 αμερικάνικων αποικιών ώς σήμερα. Σε αυτό το διάστημα υπήρξαν 16 κύκλοι, δηλαδή 16 κρίσεις και 16 φάσεις άνθισης. Κάθε κύκλος είχε μια μέση διάρκει 8 ετών και 8 μηνών, δηλαδή περίπου 9 ετών.
Επιτρέψτε μου να εφιστήσω την προσοχή σας στα ζιγκ-ζαγκ που περιγράφουν τις κινήσεις. Σε μια συγκεκριμένη στιγμή ο πίνακας των Times δείχνει άνοδο. Η αφετηρία είναι το ισοδύναμο 2 λιρών ή 25 μάρκων ανά κεφαλή Άγγλου. Στη θεωρούμενη περίοδο, ο πληθυσμός σχεδόν τετραπλασιάστηκε, το εξωτερικό εμπόριο αυξήθηκε ακόμα περισσότερο και το κατά κεφαλήν εισόδημα έφτασε τις 30,5 λίρες το 1920, ενώ σε ονομαστικούς όρους -όχι σε πραγματική αξία- έφτασε τις 65 λίρες. Σε σχέση με την παραγωγή σιδήρου διαπιστώνουμε ανάλογη πορεία. Στο πρώτο μέρος του 1851, η ζήτηση σιδήρου ήταν 4,5 κιλά ανά κεφαλή, αλλά το 1913 είχε αυξηθεί ώς τα 46 κιλά. Μετά υπήρξε μια αντίστροφη κίνηση. Νά ο συνολικός απολογισμός, το αποτέλεσμα 138 ετών ανάπτυξης.
Εάν αναλύσουμε από πιο κοντά την καμπύλη της ανάπτυξης, παρατηρούμε ότι κόβεται σε πέντε διαφορετικά και διακριτά τμήματα. Από το 1781 ώς το 1851, η εξέλιξη είναι πολύ αργή: δεν υπάρχει πρακτικά καμία αισθητή κίνηση. Το εξωτερικό εμπόριο αυξάνει, μέσα σε 70 χρόνια, απλώς από τις 2 στις 5 λίρες ανά κεφαλήν. Μετά την επανάσταση του 1848, που είχε σα συνέπεια να διευρύνει το πλαίσιο της ευρωπαϊκής αγοράς, εμφανίζεται ένα σημείο τομής. Από το 1851 ώς το 1873, η καμπύλη της εξέλιξης αυξάνει γρήγορα. Σε 22 χρόνια, το εξωτερικό εμπόριο πηδάει από τις 5 στις 21 λίρες, ενώ η ποσότητα χάλυβα αυξάνει, στην ίδια περίοδο, από τα 4,5 στα 13 κιλά ανά κεφαλή. Μια υφεσιακή περίοδος εμφανίζεται το 1873. Από το 1873 ώς το 1894 περίπου, καταγράφεται στασιμότητα του αγγλικού εμπορίου: υπάρχει μάλιστα πτώση από τις 21 στις 17,4 λίρες μέσα σε 22 χρόνια. Και μετά επέρχεται ένα άλλο μπουμ, που διαρκεί ώς το 1913 -το εξωτερικό εμπόριο ανεβαίνει από τις 17 στις 30 λίρες. Τέλος, η Πέμπτη περίοδος αρχίζει το 1914 -είναι η περίοδος αποδιάρθρωσης της καπιταλιστικής οικονομίας.
Πώς οι κυκλικές διακυμάνσεις συγχωνεύονται άραγε μέσα στην πρωτογενή κίνηση της καμπύλης της καπιταλιστικής ανάπτυξης; Πολύ απλά. Μέσα στις περιόδους καπιταλιστικής ανάπτυξης, οι κρίσεις έχουν σύντομο και επιφανειακό χαρακτήρα, ενώ το μπουμέχει μεγαλύτερη διάρκεια και εμβέλεια. Στις περιόδους καπιταλιστικής παρακμής, οι κρίσεις έχουν παρατεταμένο χαρακτήρα, ενώ τα μπουμ είναι σύντομα, επιφανειακά και κερδοσκοπικά. Στις περιόδους στασιμότητας, οι διακυμάνσεις αναπαράγονται στο ίδιο επίπεδο. (...).
Η αμοιβαία σχέση μεταξύ οικονομικού μπουμ και κρίσης από τη μια και ανάπτυξης της επανάστασης από την άλλη έχει για εμάς εξαιρετικό ενδιαφέρον όχι μόνο θεωρητικά αλλά και κυρίως από πρακτική σκοπιά.
Πολλοί μεταξύ σας θα θυμούνται ότι το 1851, ενώ το μπουμ είχε φτάσει στο υψηλότερο σημείο του, ο Μαρξ και ο Ένγκελς είχαν γράψει ότι ήταν εκείνη ακριβώς τη στιγμή αναγκαίο να δεχτούν πως η επανάσταση του 1848 είχε τελειώσει ή, τουλάχιστον, ότι διακοπτόταν ώς την επόμενη κρίση. Ο Ένγκελς είχε γράψει πως, αν η κρίση του 1847 ήταν η μητάρα της επανάστασης, η άνθιση του 1849-51 γέννησε τη νικηφόρα αντεπανάσταση.
Θα ήταν ωστόσο τελείως μονομερές και λαθεμένο να ερμηνευτούν οι εκτιμήσεις αυτές με την έννοια ότι μια κρίση καθορίζει αναπόφευκτα την επαναστατική δραστηριότητα, ενώ η άνθιση θα καθόριζε μια παθητικότητα της εργατικής τάξης. Η επανάσταση του 1848 δεν προκλήθηκε από την κρίση. Η κρίση απλώς της έδωσε την τελευταία ώθηση. Θεμελιακά, η επανάσταση ήταν το προϊόν των αντιφάσεων μεταξύ των αναγκών της καπιταλιστικής ανάπτυξης και των αλυσίδων ενός ημι-φεουδαλικού κοινωνικού και πολιτικού συστήματος. Η επανάσταση του 1848, παρά τους δισταγμούς και την ανολοκλήρωσή τους, διέλυσε τα απομεινάρια του καθεστώτος των συντεχνιών και της δουλοπαροικίας, επεκτείνοντας έτσι το πλαίσιο της καπιταλιστικής ανάπτυξης. Για αυτό το λόγο, και μόνο για αυτό το λόγο, που το μπουμ του 1851 σημάδεψε την αρχή μιας εποχής καπιταλιστικής άνθισης που διήρκησε ώς το 1873.
Όταν παραπέμπουμε στον Ένγκελς, είναι επικίνδυνο να παραμελούμε αυτά τα θεμελιώδη στοιχεία. Ακριβώς μετά το 1830, δηλαδή μετά την περίοδο όπου ο Μαρξ και ο Ένγκελς είχαν κάνει τις παρατηρήσεις τους, αναδυόταν όχι μια κανονική κατάσταση, αλλά μια εποχή Sturm und Drang [πυρετώδους δραστηριότητας] του καπιταλισμού, η οποία άνοιξε το δρόμο για την επανάσταση του 1848. Νά ένα στοιχείο κεφαλαιώδους σημασίας. Η περίοδος που καταλήγει στην επανάσταση είχε και αυτή τη δική της εποχή Sturm und Drang, κατά την οποία η άνθιση και οι ευνοϊκές συγκυρίες ήταν αρκετά σταθερές, ενώς οι κρίσεις ήταν επιφανειακές και σύντομες.
Σήμερα, πρέπει να θέσουμε το ζήτημα όχι του αν είναι δυνατή μια βελτίωση της συγκυρίας, αλλά εάν οι διακυμάνσεις της συγκυρίας εγγράφονται σε μια ανοδική ή σε μια καθοδική καμπύλη. Νά η πιο σημαντική πλευρά όλου του ζητήματος.
Μπορούμε άραγε να περιμένουμε από την οικονομική ανάκαμψη του 1919-20 τις ίδιες συνέπειες που γνωρίσαμε σε άλλες εποχές συνολικής ανόδου; Σε καμία περίπτωση. Διεύρυνση του πλασίου της καπιταλιστικής ανάπτυξης δεν διαγράφεται καν στον ορίζοντα. Μήπως αυτό σημαίνει ότι πρέπει να αποκλείσουμε στο μέλλον, σε απώτερο ή εγγύτερο μέλλον, μια νέα εμπορική και βιομηχανική ανάκαμψη; Καθόλου! Ήδη είπα ότι όσο ο καπιταλισμός είναι ζωντανός, θα συνεχίζει να εισπνέι και να εκπνέει. Αλλά η εποχή στην οποία μπήκαμε —εποχή εξιλέωσης μετά την αφαίμαξη και την καταστροφή από τον πόλεμο, εποχή ισοπέδωσης με την αρνητική έννοια- οι ανακάμψεις δεν μπορούν παρά να είναι επιφανειακές και ουσιαστικά κερδοσκοπικές, ενώ οι κρίσεις γίνονται όλο και πιο μακρόχρονες και πιο βαθιές.
Λεόν Τρότσκι