Προηγούμενο: Πρόλογος στη γερμανική έκδοση του 1883
Επόμενο: Μανιφέστο του κομμουνιστικού κόμματος
Το "Μανιφέστο" είχε δική του ζωή. Ενώ όταν βγήκε χαιρετίστηκε μ' ενθουσιασμό από την τότε ακόμα ολιγάριθμη προφυλακή του επιστημονικού σοσιαλισμού (όπως το αποδείχνουν οι μεταφράσεις που αναφέρονται στον πρώτο πρόλογο), σπρώχτηκε σε λίγο στο περιθώριο από την αντίδραση που επακολούθησε την ήττα των εργατών του Παρισιού τον Ιούνη του 1848 και τελικά κηρύχτηκε σε διωγμό "εν ονόματι του νόμου" με την καταδίκη των κομμουνιστών της Κολωνίας το Νοέμβρη του 1852[1]. Μαζί με την εξαφάνιση από τη δημόσια σκηνή του εργατικού κινήματος, που χρονολογείται από την εποχή της επανάστασης του Φλεβάρη, περνά στο περιθώριο και το "Μανιφέστο".
Όταν η ευρωπαϊκή εργατική τάξη είχε ξαναδυναμώσει αρκετά για μια καινούργια έφοδο ενάντια στην εξουσία των κυρίαρχων τάξεων, γεννήθηκε η Διεθνής Ένωση των Εργατών. Είχε για σκοπό της να συγχωνεύσει σε μια μεγάλη στρατιά ολόκληρη τη μαχητική εργατιά της Ευρώπης και της Αμερικής. Γι' αυτό δεν μπορούσε να ξεκινήσει από τις αρχές που έμπαιναν στο "Μανιφέστο". Έπρεπε να έχει ένα πρόγραμμα που να μην κλείνει τις πόρτες στα αγγλικά τρέιντ-γιούνιονς, στους γάλλους, βέλγους, ιταλούς και ισπανούς προυντονιστές και στους γερμανούς λασαλιστές[2]. Αυτό το πρόγραμμα-εισαγωγή στο καταστατικό της Διεθνούς-συντάχτηκε από τον Μαρξ με τέτοια μαστοριά που την αναγνώρισαν ακόμα και ο Μπακούνιν και οι αναρχικοί. Για την τελική νίκη των θέσεων που διακηρύσσονται στο "Μανιφέστο", ο Μαρξ στηρίζεται αποκλειστικά και μόνο στην πνευματική ανάπτυξη της εργατικής τάξης, που θα 'πρεπε να προκύψει αναγκαστικά από την ενιαία δράση και από τη συζήτηση. Τα γεγονότα και οι εναλλαγές στην πάλη ενάντια στο κεφάλαιο, οι ήττες πιο πολύ από τις νίκες, δεν μπορούσαν να μη δώσουν στους αγωνιζόμενους να νιώσουν πόσο ανεπαρκείς ήταν οι ως τότε πανάκειές τους, δεν μπορούσαν να μην τους κάνουν να κατανοήσουν βαθιά τους αληθινούς όρους της χειραφέτησης των εργατών. Και ο Μαρξ είχε δίκιο. Η εργατική τάξη του 1874, όταν διαλυόταν η Διεθνής, ήταν ολότελα άλλη από την εργατική τάξη του 1864, τη στιγμή της ίδρυσής της. O προυντονισμός στις ρωμανικές χώρες, ο ειδικός λασαλισμός στη Γερμανία χαροπάλευαν, ακόμα και τα τότε υπερσυντηρητικά αγγλικά τρέιντ-γιούνιονς πλησίαζαν σιγά-σιγά στο σημείο, όπου το 1887 ο πρόεδρος του Συνεδρίου τους στο Σουάνσι μπόρεσε να πει εξ ονόματος τους: "Ο ηπειρωτικός σοσιαλισμός έπαψε να μας τρομάζει." Όμως, ο ηπειρωτικός σοσιαλισμός το 1887 ήταν πια σχεδόν αποκλειστικά η θεωρία που διακηρύχθηκε στο "Μανιφέστο". Κι έτσι η ιστορία του "Μανιφέστου" αντανακλά ως ένα βαθμό την ιστορία του σύγχρονου εργατικού κινήματος από το 1848. Σήμερα, το "Μανιφέστο" είναι αναμφισβήτητα το πιο διαδομένο, το πιο διεθνές προϊόν όλης της σοσιαλιστικής φιλολογίας, το κοινό πρόγραμμα πολλών εκατομμυρίων εργατών όλων των χωρών, από τη Σιβηρία ως την Καλιφόρνια.
Κι ωστόσο, όταν βγήκε, δεν θα μπορούσαμε να το ονομάσουμε σοσιαλιστικό Μανιφέστο. Με το όνομα σοσιαλιστές εννοούσαν το 1847 δύο λογιών ανθρώπους. Από τη μια, τους οπαδούς των διαφόρων ουτοπικών συστημάτων, ιδιαίτερα τους οπαδούς του Όουεν στην Αγγλία και του Φουριέ στη Γαλλία, που ήδη από τότε και οι δυο είχαν συρρικνωθεί σε απλές αιρέσεις που πέθαιναν σιγά-σιγά. Από την άλλη, τους κοινωνικούς κομπογιαννίτες όλων των ειδών, που με τις διάφορες πανάκειές τους και με λογιών-λογιών μπαλώματα ήθελαν να παραμερίσουν τα κοινωνικά κακά, χωρίς να βλάψουν καθόλου το κεφάλαιο και το κέρδος. Και στις δυο περιπτώσεις εννοούσαν ανθρώπους που βρίσκονταν έξω από το εργατικό κίνημα και που ζητούσαν πιο πολύ στήριγμα στις "μορφωμένες" τάξεις. Ωστόσο, η μερίδα εκείνη των εργατών, που είχε πεισθεί για την ανεπάρκεια των απλών πολιτικών αλλαγών και ζητούσε ένα συθέμελο μετασχηματισμό της κοινωνίας, ονόμαζε τότε τον εαυτό της κομμουνιστική. Ήταν ένας χοντροδουλεμένος ενστικτώδης μονάχα, και κάποτε λίγο ωμός κομμουνισμός, ήταν όμως αρκετά δυνατός για να δημιουργήσει δυο συστήματα ουτοπικού κομμουνισμού: στη Γαλλία την "Ικαρία" του Καμπέ[3] και στη Γερμανία τον κομμουνισμό του Βάιτλινγκ . Ο σοσιαλισμός το 1847 ήταν ένα κίνημα αστικό, κομμουνισμός ήταν ένα εργατικό κίνημα. Ο σοσιαλισμός, τουλάχιστον στην ηπειρωτική Ευρώπη, ήταν κατάλληλος για τα σαλόνια, ο κομμουνισμός ήταν ακριβώς το αντίθετο. Και επειδή από τότε κιόλας είχαμε αποφασιστικά τη γνώμη ότι "η χειραφέτηση των εργατών πρέπει να είναι έργο της ίδιας της εργατικής τάξης", δεν μπορούσαμε ούτε στιγμή να διστάσουμε ποιο απ' τα δυο ονόματα θα διαλέγαμε. Κι από τότε δεν μας ήρθε ποτέ στο νου να το απορρίψουμε.
"Προλετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!" Όταν εδώ και σαράντα δυο χρόνια, την παραμονή της πρώτης παρισινής επανάστασης, όπου το προλεταριάτο εμφανίστηκε με δικές του διεκδικήσεις, διακηρύξαμε στον κόσμο αυτά τα λόγια[4], μονάχα λίγες φωνές μας απάντησαν. Στις 28 του Σεπτέμβρη 1864, όμως, οι προλετάριοι των περισσοτέρων χωρών της Δυτικής Ευρώπης ενώθηκαν για να σχηματίσουν τη Διεθνή Ένωση των Εργατών, με τη δοξασμένη ιστορία της. Η ίδια η Διεθνής έζησε, βέβαια, μόνο εννιά χρόνια. Όμως δεν υπάρχει άλλη καλύτερη απόδειξη από τη σημερινή μέρα για το γεγονός ότι η αιώνια συμμαχία των προλετάριων όλων των χωρών που ιδρύθηκε απ' αυτήν ζει ακόμα, και ζει πιο έντονα από κάθε άλλη φορά. Γιατί σήμερα που γράφω αυτές τις γραμμές το προλεταριάτο της Ευρώπης και της Αμερικής επιθεωρεί τις δυνάμεις του, που για πρώτη φορά κινητοποιούνται σε μια στρατιά, κάτω από μια σημαία και για έναν άμεσο στόχο: το νομοθετικό καθορισμό της κανονικής οκτάωρης εργάσιμης ημέρας, που διακηρύχτηκε ακόμα από το 1866 από το Συνέδριο της Διεθνούς στη Γενεύη και ξανά ύστερα από το Εργατικό Συνέδριο του Παρισιού το 1889. Και το θέαμα της σημερινής μέρας θα δείξει στους καπιταλιστές και τους γαιοκτήμονες όλων των χωρών ότι οι προλετάριοι όλων των χωρών είναι σήμερα πραγματικά ενωμένοι.
Ας ήταν ο Μαρξ πλάι μου, να το 'βλεπε αυτό με τα ίδια του τα μάτια!
Λονδίνο, 1 του Μάη 1890
Φρίντριχ Ένγκελς
1)Η δίκη των κομμουνιστών στην Κολωνία (4.10-12.11.1852) ήταν η πρώτη προσπάθεια της αντίδρασης να διαλύσει το επαναστατικό εργατικό κόμμα. Έντεκα μέλη του πρώτου διεθνούς και ταυτόχρονα του πρώτου γερμανικού επαναστατικού κόμματος των εργατών, της Ένωσης των Κομμουνιστών (1847-1852), πέρασαν από δίκη με την κατηγορία της "προδοσίας της χώρας" (...) Επτά από τους κατηγορούμενους καταδικάστηκαν με τη βοήθεια πλαστογραφημένων εγγράφων και ψευδών καταθέσεων σε φυλάκιση από 3 μέχρι 6 χρόνια (...) (σημ. γερμ. σύντ.).
2)Ο Λασάλ απέναντι σ' εμάς αναγνώριζε προσωπικά τον εαυτό του πάντα σαν "μαθητή" του Μαρξ και σαν τέτοιος στεκόταν φυσικά στο έδαφος του "Μανιφέστου". Αλλιώς έχουν τα πράγματα με τους οπαδούς του, που δεν πήγαιναν πιο μακριά από το αίτημά του για παραγωγικούς συνεταιρισμούς με κρατικές πιστώσεις και που διαιρούσαν όλη την εργατική τάξη σε οπαδούς της κρατικής βοήθειας και σε αυτοβοηθούμενους. (Σημείωση του Ένγκελς).
3)Ο Ετιέν Καμπέ (Etίenne Cabet,1788-1856) ήταν γάλλος νομικός και δημοσιολόγος, συγγραφέας του ουτοπικού μυθιστορήματος Ταξίδι στην Ικαρία (1842). Ικαρία ονόμαζε την ουτοπία του και αργότερα την κομμουνιστική αποικία του στην Αμερική. Ο Βίλχελμ Βάιτλινγκ (Wilhelm Weitling,1808-1871) ήταν ράφτης. Προπαγάνδιζε έναν ουτοπικό εξισωτικό κομμουνισμό που μέχρι την επεξεργασία του επιστημονικού κομμουνισμού έπαιξε θετικό ρόλο σαν "πρώτη αυτοτελής θεωρητική ώθηση του γερμανικού προλεταριάτου", όπως είπε ο Έγκελς (σημ. γερμ. σύντ.).
4)Το σύνθημα αυτό πρωτοεμφανίστηκε στον τίτλο του περιοδικού Kommunistische Zeitschrift (Κομμουνιστικό Περιοδικό), στο δοκιμαστικό τεύχος που βγήκε στο Λονδίνο το Σεπτέμβρη του 1847 και που η έκδοσή του είχε αποφασιστεί στο Συνέδριο της Ένωσης των Κομμουνιστών, τον Ιούνη του 1847. Στο δεύτερο Συνέδριο της Ένωσης, που έγινε στο Λονδίνο από τα τέλη Νοέμβρη ως τις αρχές Δεκέμβρη του 1847, ο Μαρξ και ο Ένγκελς επέβαλαν το σύνθημα αυτό σαν σύνθημα του κόμματος. "Στη θέση του παλιού συνθήματος της Ένωσης "Όλοι οι άνθρωποι είναι αδέρφια"", έγραφε o Ένγκελς το 1885, "μπήκε η νέα μαχητική κραυγή "ΙΙρολετάριοι όλων των χωρών, ενωθείτε!" που διακηρύχνει ανοιχτά το διεθνή χαρακτήρα του αγώνα. Δεκαεφτά χρόνια αργότερα η μαχητική αυτή κραυγή αντηχούσε στον κόσμο σαν πολεμική ιαχή της Διεθνούς Ένωσης των Εργατών, ενώ σήμερα την έχει γράψει στη σημαία του το μάχιμο προλεταριάτο όλων των χωρών." (Φρίντριχ Ένγκελς, "Για την ιστορία της Ένωσης των Κομμουνιστών", Κ. Marx/F. Engels Werke, τόμ. 21, σελ. 216 - σημ. γερμ, σύντ. ).
Γράφτηκε από τον Φ. Ένγκελς για τη γερμανική έκδοση του "Μανιφέστου του Κομμουνιστικού Κόμματος", Λονδίνο 1890 Marx-Engels-Werke, τόμ. 22, σελ. 52-59.