Γιάκοβ Μιχαήλοβιτς Σβερντλόφ

Συνάντησα για πρώτη φορά τον Γιάκοβ Μιχαήλοβιτς αμέσως μετά την επιστροφή μου στη Ρωσία. Πριν από αυτό γνώριζα γι’ αυτόν μόνο από όσα είχα ακούσει. Γνώριζα ότι ήταν ένας ακούραστος μαχητής για τη σοσιαλδημοκρατία, για τον μπολσεβικισμό, γνώριζα ότι τον έστελναν διαρκώς φυλακή και εξορία, από όπου πάντα δραπέτευε: οποτεδήποτε τον έπιαναν και τον έβαζαν πίσω από τα σίδερα θα δραπέτευε ξανά. Αμέσως, όπου και αν τον έφερνε η μοίρα, θα άρχιζε να οργανώνει μπολσεβίκικες επιτροπές ή πυρήνες. Ο Σβερντλόφ εκείνες τις μέρες ήταν ο αρχετυπικός μπολσεβίκος παράνομος εργάτης. Σε εκείνη την καριέρα απέκτησε δυο αξιοσημείωτα χαρακτηριστικά, που δεν μπορεί, νομίζω, να τα μάθει κανείς αλλού εκτός από το παράνομο κίνημα. Το πρώτο ήταν μια απόλυτα εγκυκλοπαιδική γνώση ολόκληρου του κόμματος. Έμοιαζε να έχει κάνει μια πλήρη μελέτη καθενός από τους δεκάδες χιλιάδες ανθρώπους που αποτελούσαν το κόμμα. Η μνήμη του περιείχε κάτι σαν ένα βιογραφικό λεξικό του κομμουνισμού.

Σε κάθε άποψη του χαρακτήρα που ήταν αναφορική με την καταλληλότητά τους ως επαναστατών, ο Σβερντλόφ μπορούσε να κρίνει τους ανθρώπους με εξαιρετική ακρίβεια και λεπτότητα. Σε αυτό ήταν ένας αληθινός ψυχολόγος. Ποτέ δεν ξεχνούσε κάτι, γνώριζε τις αρετές των ανθρώπων και τα επιτεύγματά τους, παρατηρούσε κάθε σφάλμα, κάθε ανεπάρκεια. Αυτή ήταν η πρώτη δεξιότητα που έφερε μαζί του ο Σβερντλόφ από την παράνομη κομματική δουλειά. Η δεύτερη ήταν η αναμφισβήτητη οργανωτική ικανότητά του.

Φυσικά, δεν μπορώ να πω πόσο καλά θα είχε ανταποκριθεί ο Σβερντλόφ ως οργανωτής της καθημερινής δουλειάς στην οικονομία και την πολιτική αφού η επανάσταση στράφηκε σε μια βαθμιαία, μεθοδική υλοποίηση των ιδανικών μας, αλλά ως μυστικός λειτουργός, στην εντατική αν και περιορισμένη δουλειά ενός επαναστατικού οργανωτή, ήταν υπέροχος. Αυτή η εμπειρία ξεκάθαρα εφοδίασε καλά τον Σβερντλόφ για να είναι ο συντάκτης του συντάγματός μας, και να γίνει ένας εντυπωσιακός πρόεδρος της ΠΚΕΕ(1), συνδυάζοντας με αυτό την ηγεσία της γραμματείας του κόμματος.

Ως τις μέρες του Ιούλη(2) ο Σβερντλόφ αποτελούσε μέρος του μπολσεβίκικου «γενικού επιτελείου», καθοδηγώντας τα γεγονότα μαζί με τον Λένιν, τον Ζινόβιεφ και τον Στάλιν(3). Με τις μέρες του Ιούλη ωθήθηκε στη δημοσιότητα. Δεν είναι αυτό το μέρος να μακρηγορήσω για τις αιτίες ή τη σημασία των διαδηλώσεων του προλεταριάτου της Πετρούπολης και της Κροστάνδης τον Ιούλη. Αλλά είναι ένα γεγονός ότι η τεχνική οργάνωσή τους, αφού είχε αποδειχτεί αδύνατο να συγκρατηθούν οι διαδηλώσεις, ήταν σε μεγάλο βαθμό το έργο του Σβερντλόφ. Ήταν αυτός που επόπτευε τη γιγαντιαία διαδήλωση δεκάδων χιλιάδων ένοπλων αντρών καθώς βάδιζαν μπροστά από το μπαλκόνι της Κσεσίνσκαγια(4), και εκείνους που έδιναν στα πορευόμενα τμήματα τα μαχητικά τους συνθήματα.

Για κάποιο παράξενο λόγο, όταν δόθηκε η διαταγή για τη σύλληψη του Λένιν και του Ζινόβιεφ και όταν ο Τρότσκι, εγώ και πολλοί περισσότεροι Μπολσεβίκοι και Αριστεροί Εσέροι κλείστηκαν στη φυλακή, ο Σβερντλόφ δεν πιάστηκε – αν και ο αστικός Τύπος είχε υποδείξει άμεσα τον ηγετικό ρόλο του σε αυτό που αποκαλούσαν «εξέγερση». Όπως και να ‘χει, αυτό έκανε τον Σβερντλόφ πρακτικά ηγέτη του Κόμματος σε εκείνη τη δύσκολη στιγμή, τον άνθρωπο που στήριξε το πνεύμα του, παρά τις ήττες που είχε υποστεί.

Ο Γιάκοβ Μιχαήλοβιτς σηκώθηκε για άλλη μια φορά στην κορυφή της ιστορίας κατά τη σύγκλιση της Συντακτικής Συνέλευσης(5). Διορίστηκε πρόεδρος ως την εκλογή ενός προεδρείου.

Πάνω από μια φορά σε αυτές τις Σιλουέτες είχα την ευκαιρία να αναφέρω ένα γνώρισμα που πάντα θαύμαζα στους ηγετικούς επαναστάτες, την ηρεμία τους, τον απόλυτο αυτοέλεγχο σε στιγμές όπου κατά όλα τα φαινόμενα τα νεύρα τους θα έπρεπε να είναι παρατεντωμένα, όταν φαινόταν αδύνατο να διατηρηθεί μια ισορροπία. Στον Σβερντλόφ, ωστόσο, αυτό το χαρακτηριστικό δεν ήταν μόνο εμφανές στον πιο εντυπωσιακό βαθμό, αλλά φαινόταν να είναι απολύτως φυσικό. Πάντα νόμιζα ότι τόσο η συνολική καριέρα του Σβερντλόφ όσο και η ελαφρά αφρικανική όψη του διακήρυσσαν έναν ασυνήθιστα νευρώδη άνθρωπο. Αν και υπήρχε ασφαλώς πολλή εσωτερική φωτιά μέσα του, εξωτερικά ο άνθρωπος ήταν πολύ ψυχρός. Οποτεδήποτε ανέβαινε στο βήμα, μιλούσε αδιάλειπτα με ήσυχη φωνή, περπατούσε μαλακά, όλες οι χειρονομίες του ήταν αργές σαν να έλεγε πάντα υπονοούμενα σε εκείνους γύρω του: «Ήρεμα, μη βιάζεστε, αυτό απαιτεί αυτοέλεγχο».

Αν ο Μοϊσέι Σολομόνοβιτς Ουρίτσκι(6), ο επίτροπος για τη Συντακτική Συνέλευση, εξέπληξε τους ανθρώπους με την ηρεμία του στις μέρες της οξείας σύγκρουσης ανάμεσα στη σοβιετική κυβέρνηση και τους υποστηρικτές της Συντακτικής, έμοιαζε θετικά πυρετώδης συγκριτικά με τον Σβερντλόφ, τον εξωτερικά τόσο φλεγματικό και με απεριόριστη εσωτερική αυτοπεποίθηση.

Η μεγάλη πλειοψηφία των κομμουνιστών και εσέρων αντιπροσώπων ήταν σε έξαψη εκείνη τη μέρα και όλο το Παλάτι της Ταυρίδας βούιζε σαν θυμωμένο μελίσσι: οι Εσέροι διέδιδαν φήμες ότι οι Μπολσεβίκοι συνωμοτούσαν για να συντρίψουν τη δεξιά πτέρυγα και το κέντρο της Συντακτικής Συνέλευσης, ενώ φήμες κυκλοφορούσαν ανάμεσα στους Μπολσεβίκους ότι οι Εσέροι είχαν καταλήξει σε απελπισμένα μέτρα και ότι εκτός από μια ένοπλη διαδήλωση – η οποία, γνωρίζουμε από τη δίκη (του Απρίλη 1922), πράγματι προετοιμαζόταν αλλά ποτέ δεν υλοποιήθηκε – επρόκειτο να προβάλουν ένοπλη αντίσταση στη διάλυση της Συντακτικής Συνέλευσης και μπορεί να προσπαθούσαν μπροστά σε όλο τον κόσμο και με τον «τυπικό για εκείνο το κόμμα ηρωισμό» να δολοφονήσουνε μερικούς από τους «σφετεριστές που είχαν φέρει την καταισχύνη στην επανάσταση» με την «κατάληψή τους της έδρας της κυβέρνησης με τη γυμνή δύναμη!»

Στην πραγματικότητα, ούτε οι Μπολσεβίκοι ούτε οι Εσέροι διέπραξαν τέτοιες υπερβολές και ούτε καν τις στοχάζονταν. Η μόνη διαφορά στη συμπεριφορά των δυο κομμάτων βρισκόταν στο γεγονός ότι οι Μπολσεβίκοι δεν είχαν ανάγκη να προσφύγουν στα όπλα. Ήταν αρκετό για το ναύτη Ζελέζνιακ να φωνάξει, «Σταματήστε τη φλυαρία και πηγαίνετε σπίτι!»(7) Οι Εσέροι γενικά επέδειξαν μεγάλη «νομιμοφροσύνη», την οποία μερικοί από αυτούς αργότερα μετάνιωναν πικρά σαν ένα ξεκάθαρο σημάδι δειλίας που υπονόμευσε οριστικά το γόητρο του κόμματος για εκείνους που ακόμη έτρεφαν μερικές ψευδαισθήσεις γι’ αυτό.

Ήταν μέσα σε αυτή τη νευρική ατμόσφαιρα, όταν όλοι είχαν πάρει τις θέσεις τους και όταν η ένταση είχε φτάσει στο υψηλότερο σημείο της, που η Δεξιά και το Κέντρο σηκώθηκαν να απαιτήσουν το άνοιγμα της συνεδρίασης. Στο μεταξύ ο Σβερντλόφ είχε εξαφανιστεί. Ένας παλιός γέρος, που τον είχαν αναμφίβολα διαλέξει επειδή έμοιαζε το γηραιότερο παρόν μέλος, ήδη φωνασκούσε από το βήμα και άπλωνε το χέρι του προς το κουδούνι. Οι Εσέροι αποφάσισαν να ανοίξουν τη συνεδρίαση με δική τους πρωτοβουλία, χρησιμοποιώντας έναν από τους πιο ηλικιωμένους στην αίθουσα που είχαν προταθεί. Αλλά εκείνη τη στιγμή, χωρίς βιασύνη και χωρίς να επιταχύνει το βήμα της, η φιγούρα του Σβερντλόφ εμφανίστηκε σαν να είχε ξεπηδήσει μέσα από το πάτωμα. Με το συνηθισμένο, μετρημένο βάδισμά του προχώρησε στο βήμα, κυριολεκτικά αγνοώντας το σεβάσμιο εσέρο, τον απομάκρυνε, χτύπησε το κουδούνι και με μια φωνή χωρίς το παραμικρό ίχνος έντασης, δυνατά και με παγερή ηρεμία, κήρυξε το άνοιγμα της πρώτης συνεδρίασης της Συντακτικής Συνέλευσης.

Ανέφερα τις λεπτομέρειες αυτής της σκηνής επειδή ψυχολογικά έδωσε τον τόνο για όλη την επακόλουθη πορεία της συνεδρίασης. Από εκείνη τη στιγμή και μετά, η Αριστερά επέδειξε απόλυτο αυτοέλεγχο.

Το Κέντρο, ακόμη αναταραζόμενο, φαινόταν να μορφάζει και να ζαρώνει κάτω από αυτό το κρύο ντους από τον Σβερντλόφ. Σε αυτόν τον ψυχρό τόνο ένιωσαν αμέσως τη σταθερότητα και την αποφασιστικότητα της επαναστατικής κυβέρνησης.

Δεν θα ασχοληθώ με ιδιαίτερες αναμνήσεις των συναντήσεών μου με τον Σβερντλόφ ούτε με τη δουλειά μου με αυτόν κατά τα πρώτα χρόνια της επανάστασης, αλλά απλά θα τις συνοψίσω.

Αν η επανάσταση ξεπέταξε έναν μεγάλο αριθμό ακούραστων εργατών που έμοιαζαν να εξαντλούν τα όρια της ανθρώπινης αντοχής, τότε ο Σβερντλόφ πρέπει να τοποθετηθεί στην πρώτη γραμμή μεταξύ αυτών των ανθρώπων. Πότε κατόρθωνε να τρώει και να κοιμάται δεν το ξέρω. Ήταν στο καθήκον μέρα και νύχτα. Ενώ ο Λένιν και μερικοί άλλοι παρείχαν τη διανοητική καθοδήγηση για την επανάσταση, ανάμεσα σε αυτούς και στις μάζες – το κόμμα, τη σοβιετική κυβέρνηση και τελικά όλη τη Ρωσία – σαν ένα αδράχτι γύρω από το οποίο περιστρέφονταν όλα, σαν ένα καλώδιο που τα μετέδιδε όλα, στεκόταν ο Σβερντλόφ.

Εκείνη την περίοδο, ίσως ενστικτώδικα, υιοθέτησε ένα ντύσιμο που εξέφραζε διάφανα την όλη εσωτερική προσωπικότητά του. Άρχισε να φορά δερμάτινα από την κορυφή ως τα νύχια. Πρώτα, το υιοθέτησε επειδή ήταν βολικό (σπάνια είχε καιρό να βγάλει τα ρούχα του για ώρα) και δεύτερο, το καθιέρωσε, ακόμη και τότε, ως την ενδυμασία εργασίας του επιτρόπου. Αλλά εκείνο το μαύρο κουστούμι, που έλαμπε σαν την προβιά ενός περιποιημένου λαμπραντόρ, έδινε μια ακόμη μεγαλύτερη αίσθηση επιβολής, βαρύτητας και σταθερότητας στη μικρή, όχι έντονη φιγούρα του Σβερντλόφ.

Ο άνθρωπος ήταν σαν ένα διαμάντι, διαλεγμένο για την απόλυτη σκληρότητά του για να είναι ο άξονας κάποιου λεπτεπίλεπτου, διαρκώς περιστρεφόμενου κομματιού ενός μηχανισμού.

Ο άνθρωπος ήταν σαν πάγος, ο άνθρωπος ήταν σαν διαμάντι. Η ηθική φύση του, επίσης, είχε μια παρόμοια ποιότητα, η οποία ήταν κρυστάλλινη, κρύα και αιχμηρή. Ήταν διαυγώς απαλλαγμένος από την προσωπική φιλοδοξία ή οποιαδήποτε μορφή προσωπικού υπολογισμού σε ένα τέτοιο βαθμό, που ήταν κάπως απρόσωπος. Ούτε είχε κάποιες ιδέες. Είχε ορθόδοξες ιδέες για τα πάντα, αλλά ήταν μόνο μια αντανάκλαση της γενικής θέλησης, των γενικών οδηγιών του κόμματος. Ποτέ δεν υπήρξε η πηγή κάποιου πράγματος, αλλά απλά μετέδιδε αυτά που λάμβανε από την Κεντρική Επιτροπή, μερικές φορές προσωπικά από τον Λένιν. Τα μετέδιδε, ασφαλώς, ξεκάθαρα και καλά, προσαρμόζοντάς τα σε κάθε συγκεκριμένη κατάσταση. Όταν μιλούσε δημόσια, οι ομιλίες του πάντα έφεραν μια επίσημη σφραγίδα, σαν κύρια άρθρα σε μια επίσημη εφημερίδα. Το κάθε τι ήταν προσεκτικά επεξεργασμένο∙ έλεγε αυτό που χρειαζόταν και όχι περισσότερα. Όχι συναισθηματισμός. Όχι διανοούμενα πυροτεχνήματα. Σε ένα δοσμένο μέρος έπρεπε να καταγραφεί ετούτη ή εκείνη η δήλωση: διατυπωνόταν, σημειωνόταν, επικυρωνόταν και τώρα, θα υπονοούσε, μπορείτε να τη συζητήσετε, να κάνετε ιστορία, κ.ο.κ. – το επίσημο πλαίσιο είχε τεθεί.

Δεν μπορώ να πω στα σίγουρα αν το διαμάντι μας, ο Σβερντλόφ, έσπασε από υπερβολική δουλειά∙ αυτό είναι συχνά δύσκολο να καθοριστεί. Νομίζω ότι οι γιατροί του υποτίμησαν την ένταση κάτω από την οποία ζει ένας επαναστάτης. Συχνά τους έχω ακούσει να λένε: «Ασφαλώς η υπερένταση έπαιξε ένα μεγάλο μέρος στην περίπτωσή του, αλλά η ρίζα της αρρώστιάς του βρισκόταν αλλού και θα είχε αποκαλυφθεί ακόμη και κάτω από τις πιο ευνοϊκές περιστάσεις, αν και ίσως κάπως αργότερα». Πιστεύω ότι κάνουν λάθος. Πιστεύω ότι η ασθένεια που ήταν λανθάνουσα στον οργανισμό του και οι εξωτερικοί κίνδυνοι που πάντα τον περιέβαλλαν συνδυάστηκαν για να του κάνουν μοιραία ζημιά μόνο σε συνάρτηση με την υπερένταση: αυτός ο παράγοντας ήταν κατά συνέπεια η κύρια αιτία της καταστροφής. Ο Σβερντλόφ άρπαξε ένα κρυολόγημα μετά από μια από τις ομιλίες του στις περιφέρειες, και επειδή αρνήθηκε να υποβληθεί σε θεραπεία, κατέρρευσε κάτω από το βάρος των υπεράνθρωπων καθηκόντων που έθετε στον εαυτό του. Γι’ αυτό το λόγο, αν και δεν πέθανε στο πεδίο της μάχης όπως μερικοί επαναστάτες, έχουμε το δικαίωμα να τον βλέπουμε σαν έναν άνθρωπο που έδωσε τη ζωή του για την υπόθεση που υπηρέτησε.

Ο καλύτερος επιτάφιός του ήταν εκείνος του Λένιν: «Τέτοιοι άνθρωποι είναι απολύτως αναγκαίοι. Για να τον αντικαταστήσουμε θα χρειαζόμασταν μια ολόκληρη ομάδα από άλλους».

Σημειώσεις
1. Η ΠΚΕΕ (Πανενωσιακή Κεντρική Εκτελεστική Επιτροπή) ήταν το ανώτατο διοικητικό και νομοθετικό σώμα της Ρωσικής Σοβιετικής Ομοσπονδιακής Σοσιαλιστικής Δημοκρατίας (ΡΣΟΣΔ). Ο Σβερντλόφ ήταν ο πρώτος πρόεδρός της, από το Νοέμβριο του 1917 ως τον πρόωρο θάνατό του το Μάρτη του 1919. Ο Γ. Μ. Σβερντλόφ (1885-1919), ήταν μέλος της ΚΕ των Μπολσεβίκων από το 1912. Υπόδειγμα αφοσιωμένου επαναστάτη, υπήρξε ένας από τους πιο ταλαντούχους οργανωτές στην ιστορία του εργατικού κινήματος.
2. Στις 1 Ιούλη του 1917 διαδήλωσαν στην Πετρούπολη 500.000 εργάτες με τα συνθήματα των Μπολσεβίκων. Η διαδήλωση κόντεψε να πάρει το χαρακτήρα ένοπλης εξέγερσης, κάτι που αποφεύχθηκε μόνο χάρη στην παρέμβαση της κομματικής ηγεσίας, η οποία έκρινε σωστά ότι δεν είχαν ωριμάσει ακόμη οι συνθήκες. Τα Ιουλιανά ακολουθήθηκαν από μια περίοδο άγριων διωγμών των Μπολσεβίκων, που προσωρινά πέρασαν στην παρανομία.
3. Γενικός Γραμματέας του κόμματος και ηγέτης της ΕΣΣΔ μετά το 1922 ως το θάνατό του, ο Στάλιν (1879-1953) εντάχθηκε στους Μπολσεβίκους από το 1903. Μετά την επανάσταση του Φεβρουαρίου 1917 υποστήριξε για ένα διάστημα μαζί με τους Κάμενεφ και Ζινόβιεφ τη γραμμή του συμβιβασμού με την Προσωρινή Κυβέρνηση. Στην περίοδο της εξέγερσης και του εμφυλίου είχε μια θετική συνεισφορά κυρίως ως οργανωτής του κομματικού και κρατικού μηχανισμού. Ο Στάλιν ήταν ένας ικανός τεχνοκράτης, υστερώντας από τους άλλους μπολσεβίκους ηγέτες σε επαναστατική συγκρότηση, μόρφωση και πολιτικές αρετές. Ήταν όμως ταυτόχρονα ένας ικανός τακτικιστής, που δεν δίσταζε μπροστά σε τίποτα στην επιδίωξη των στόχων του. Η ωμότητά του έκανε τον Λένιν να προτείνει την απομάκρυνσή του από την ηγεσία στα τελευταία γράμματά του, προβλέποντας τη μελλοντική από μέρους του κατάχρηση της εξουσίας. Το όνομα του Στάλιν συνδέθηκε με την εξόντωση της μπολσεβίκικης ηγεσίας, τις μαζικές εκκαθαρίσεις στα 1936-38 και αργότερα και την οικοδόμηση του αυταρχικού ολοκληρωτικού καθεστώτος που προκάλεσε τεράστια ζημιά στην οικοδόμηση του σοσιαλισμού.
4. Το αρχηγείο των Μπολσεβίκων στην Πετρούπολη, από το όνομα της μπαλαρίνας Μ. Κσεσίνσκαγια (1872-1971) που έμενε κάποτε εκεί.
5. Οι εκλογές για τη Συντακτική Συνέλευση διεξάχθηκαν το Νοέμβρη του 1917 και έδωσαν το 50% των ψήφων στους Εσέρους και το 25% περίπου στους Μπολσεβίκους. Η Συντακτική Συνέλευση συγκλήθηκε στις 5-6 Ιανουαρίου του 1918 και διαλύθηκε από τους Μπολσεβίκους, λόγω της άρνησης των αστικών κομμάτων να δεχτούν τις κοινωνικές και πολιτικές αλλαγές που έφερε η επανάσταση.
6. Ο Μ. Ουρίτσκι (1873-1918) ήταν μέλος της Κεντρικής Επιτροπής των Μπολσεβίκων. Δολοφονήθηκε από έναν Εσέρο το 1918.
7. Ο ναύτης Ζελέσνιακ (Μπρέγκμαν Α. [;], 1895-1919 [;]), διοικητής της φρουράς στο παλάτι της Ταυρίδας, κάλεσε τη Συντακτική Συνέλευση να διαλυθεί όταν η τελευταία αρνήθηκε να αναγνωρίσει τη σοβιετική κυβέρνηση.